Шылгараңгай кижилер
Чаа-Хөлдүң (амгы үеде адаары Эрги-Чаа-Хөл) школазы өөреникчилерни эртем-билигге өөредир талазы-биле совет үеде Тываның эң шыырак школаларының бирээзи турган. Бо школаның доозукчуларының аразында янзы-бүрү эртемниг, мергежилдиг, чүгле республикага эвес, а бүгү Россияга ат-сураглыг билдингир кижилер үнгүлээн. Бо школаның 1967 чылда доозукчуларының аразындан ындыгларның бирээзи Юрий Южаков.
Чаа-Хөлге (Эрги-Чаа-Хөл) аңгы-аңгы нация кижилер чурттап чораан, ажы-төлү бичиизинден-не кады ойнап өзер, өөренир, бот-боттарын эки таныыр, билчир болгаш, бо суурнуң чурттакчыларының эп-найыралдыы аажок турган. Интернатка Юрий бо-ла халып кээр, бистиң-биле шыдыраалаарынга ынак, чүге дээрге удурланыкчыларының барык шуптузун удуп алыр. Шыдыраага эки ойнаар кижилер сан эртемнеринге база шыырак болур чүве дээн. Шынап-ла харын, Юра школаны дооскаш, Красноярск хоорайда Сибирьниң технология институдунче өөренип кирип алган.
Школаны 1967 чылда дооскан соонда Юра-биле хөй чылдар дургузунда ужурашпаан бис. Кижи бүрүзүнүң амыдыралының оруу аңгы-башка болган. Кызылдың педагогика институдунга хүндүс өөренмишаан, дүнелерде болгаш дыштаныр хүннерде “Тывакөдээтудуг” трестиң 62 дугаар көжүп чоруур колонназының Заводская кудумчуда чаңгыс каът бажыңда конторазынга таңныылдап турган мен. Магалыг контора чүве, таңныылдавышаан, өөредилгеге белеткенип, удуп-даа болур.
1973 чылдың март айда таңныылдаар дээш баргаш, Юрий Южаковка дужа бердим. 62 дугаар колоннада мастерлеп ажылдай бердим, Кызылдың дээрбе комбинадын тудуп тур мен деп, Юра чугаалады. Южаков ынчан ак-көк өңнүг “Запорожец” маркалыг машиналыг кижи. Ол шагда ындыг машиналыг кижи безин кончуг кижилерниң бирээзи болур. Юра “запрын” мунуп алгаш, бо-ла халдып кээр. Южаков чайлыг болза, улуг эрлер апарган чаңгыс классчылар школага өөренип чораанывысты, эш-өөрүвүстү сактып чугаалажыр-даа бис. Бот-боттарывыстың ук-салгалывысты-даа коптара бээр бис.
Юраны мен Чаа-Хөлге төрүттүнген деп бодап чораан мен, Хакасияның Черногорск хоорайга төрүттүнген болду. “Авамның салгалдарының талазы-биле алырга, алыс угум Прибалтика немецтери. Бир эвес мээң ачам Прибалтика немези уктуг болган болза, немец фамилиялыг болур ийик мен”– дээш, Юра аажок каттырар кижи.
Заводская кудумчузунда магалыг конторадан мени өске черже таңныылдадып чорудуптарга, 10 чыл хире көрүшпээн бис. Ынчалза-даа кайывыс-даа Кызылда ажылдап, чурттап чоруурувусту билир бис. Юрий Петрович “Тывакредит”, Национал банкыларны удурту бээрге, ажылдап турар черлеривис аразы ырак эвес болгаш, Владимир Чадамба биле мен Южаковтуң кабинединге ийи-чаңгыс баргылаар бис (чамдыкта телефоннаптар кижи). Бир катап чеде бергеш, Южаковтуң Прибалтика немези өгбезиниң дугайында сактып келгеш, сонуургап айтырган мен. Юрий чугаалап берди.
Авазының ук-салгалының талазындан ооң өгбези Ян Штрейбени, эрге-чагыргага удур үймээнге киришкен дээш, 1800 чылдарның ортаа үезинде Сибирьже, бүгү назынында шөлүлгеже, Россияның хаанныг эрге-чагыргазы шөлүпкен. Шак ынчаар Юрий Южаковтуң өгбези Ян Штрейбе Минусинск можуга хол-будунда кинчилерлиг чедип келген. Аңаа Штрейбе шөлүлгезин эрттирип, ол-ла хевээр чурттап, өгленип-баштанып, ажы-төлдүг апарган, ооң ук-салгалы өзүп көвүдээн. Оларның бирээзи Ада-чурттуң Улуг дайынының киржикчизи, немец фашизмге удур тулчуп чораан фронтучу Василий Штрейбе. Дайын соонда Василий Кызылга келгеш, чолаачылап ажылдай бээрге, ооң төрелдери база Тываже көжүп келгеннер.
1950 чылдарның эгезинде Юрийниң ада-иези Кызылдан Чаа-Хөлге көжүп келгеш, тус черниң хереглекчилер ниитилелинге ажылдай бергеннер. Ол шагда Чаа-Хөлдүң хереглекчилер ниитилели элээн шыырак бүдүрүлге апарган. Мал-маганны азырап, ногаа аймаан тарып өстүрүп, аъш-чемни столоваяга кылып, идик-хепти дааранылга мастерскаязынга даарап, кидис идиктерни хой дүгүнден өйүп кылып турган. Чаа-Хөл районнуң хереглекчилер ниитилелиниң столоваязынга Юрий Южаковтуң авазы поварлап ажылдап турганын билир бис. Ол столоваяның бир талакы залынга Чаа-Хөл школазының интернадының өөреникчилерин чемгерип турган.
“Мен 6 харлыг турумда ачам чок апарган. Угбам Галя, дуңмам Ваня биле мени ававыс чааскаан азырап өстүрген” — деп, Юрий Петрович чугаалаар кижи. Ваняны база дыка эки билир бис. Бажының дүктери өңгүр кызыл-хүрең, чаактары секпилдерлиг, чаптанчыы аажок оол чүве. Футболдаарынга дыка ынак. Улуг эр апаргаш Кызыл хоорайның футбол командазының шыырак ойнакчыларының бирээзи турду. Кызылдың пассажирлер АТБ-зинге таксистеп ажылдап чораан. Хоорайга Иванга таваржырга, орук аайы-биле болза, халас чедирип-даа каар кижи. Хып дээн аныяк назынында Иванның чок апарганы хомуданчыг.
Юрий Южаков Тывага тудугну сайзырадырынга улуг үлүүн киирген. Кызылга далган дээрбедээр комбинат, тудугнуң демир-бетон кылыгларының заводу, Каа-Хем суурга куш фермазы дээш республикада улуг-улуг тудугларны тударынга киржип, Тываның тудуг индустриязын тургузарынга Юрий Петрович бодунуң хууда улуг үлүүн киирген. Ол бүгү буступ дүжүп турарын көрүп, аңаа аажок хомудап чораан кижи.
Юрий Южаков тулган тудугжу боорундан аңгыда, багай эвес банкир. “Тувакредитти”, Тываның Национал банкызын удуртуп чораан. “Россияның банкызын удуртуп турган Виктор Геращенко-биле дөмейзимээрим аажок. Россияның банк ажылдакчыларының чамдыызы мени Геращенконуң төрели деп-даа бодап турганнар. Ооң ачызында ажыл-херектерим чогунгур-даа турду” — деп хөктеп чугаалаар кижи.
ТР-ниң Национал банкызының директорунуң албан-дужаалындан хүндүлүг дыштанылгаже Юрий Петрович үнген. Юрий Южаков Чаа-Хөлдүң шылгараңгай оолдарының бирээзи.
Шаңгыр-оол СУВАҢ.
"Шын" №57, 2023 чылдың август 2