Чөөн чүк календарында тоолчургу демдеглелдер-биле алырга, Улу агаар-бойдусту башкарып шыдаар күчүлүг дириг амытан. Бир катап Улу октаргайга ужуп бар чорааш, Черниң кырында каңдаашкын дүшкенин, оът-сиген, ыяштар кургап каанын көргеш, оларның кырынче чаъс-чайыкты кудупкан чүве-дир. Ынчангаш 2024 ногаан өңнүг ыяш Улу чылында оът-сиген, тараа болгаш ногаа аймаа дүжүткүр болур чыгыы деп санап турар.
Сарыг шажынның номналында демдеглелдер ындыг-ла ыйнаан, а бо тыва улустуң “Кыры шимчээрге, хырын тодар” деп үлегер домаа бар. Бир эвес кырыны шимчедип, кызып ажылдавас болза, чаагай дүжүт кудай-дээрден боду дүжүп келбес.
Бо чылдың часкы хову ажылдарынга белеткел тараажы ажыл-агыйларда адакталып турар. Көдээ ажыл-агый яамызының медээлери ёзугаар алырга, 2024 чылда Тываның тараажыларының мурнунга 16,3 муң тонна тараа аймаан, 18,5 муң тонна картофельди, 3,8 муң тонна ногаа аймаан тарып өстүрер сорулга салдынган. Чер ажыл-агый культураларын ниитизи-биле 50,3 муң га шөлге тарыыры көрдүнген.
Ооң 46,0 муң газы эрткен күзүн болбаазырадып, бо чазын үрезин чажарынга белеткеп каан шөлдер. Мындыг технология-биле ажылдаарга, часкы шыкка тараа үрезини үнүүчел болур деп санап турар. Шөлдерниң хөй кезиинге 76,9 хуузун мал чеминге ажыглаар культураларны тарып өстүрер. Тараа аймаан 17 хуу хирезинге тарып өстүрерин планнаан. Чүге дээрге Тываның агаар-бойдузунуң байдалы тараа аймаан тарып өстүреринге арай-ла таарымча чок — кааңдаачал. Тараа шөлдери Таңды биле Чаа-Хөл кожууннарда элээн хөй. Таңды сынның эдээнде, Саян-Шушенск ГЭС-тиң суг шыгжамырының чоогунда агаар-бойдустуң шыгы тарааны тарып өстүреринге шору таарымчалыг болуп турар.
Чаа-Хөл кожуунда тараа тарып өстүреринге эң-не таарымчалыг чер Шаңчы. Улуг-Хем биле Хемчик хемнерниң каттыжып аккан белдириниң, ол ышкаш Саян-Шушенск ГЭС-тиң суг шыгжамырының чоогунда болгаш, ооң агаар-бойдузу шыксымаар. Терезин суггарылга системазын база багай эвес ажыглаан түңнелинде, ооң шөлдеринге эки дүжүттү тараачын-фермерлер ажаап өстүрүп турарлар.
Бо чазын хову ажылдары чорудар шөлдерниң ниити хемчээли 2 147 га, ооң 1 323 газынга тараа аймаан, 784 гага мал чеминге ажыглаар тараа болгаш сиген культураларын тарып өстүрер.
Тараа болгаш мал чеминге ажыглаар чаңгыс чылдыг культураларның шөлүн бо чылын 41 хууга кызырганын Чаа-Хөл кожууннуң чагыргазының көдээ ажыл-агый килдизиниң даргазы Кежик Салчак дыңнадып, ооң кол чылдагааны тараа болгаш өске-даа культураларны тарып өстүрер шөлдерни ээлчештирип ажыглаары деп тайылбырлаан.
Бо дээрге совет үеде чер ажылынга үргүлчү ажыглап турган технология: шөлдерниң чамдыызын дыштандырып (хөрзүнүн экижидип), а өскелеринге хову ажылдарын чорудары. Тараа шөлдерин ээлчештирип ажыглаары тараа болгаш өске-даа культураларның дүжүдүн бедидер дээрзин арга-дуржулга бадыткаан. 2024 чылда 1 494 черни дыштандырган, ынчангаш хову ажылдары чорудар шөлдерниң хемчээли эрткен чылдыындан элээн эвээжээн. Тараа болгаш өске-даа культураларны тарып өстүреринде технологияларның бир хевири – февраль айның ортаа болгаш төнчү үезинде (хар эрип тырылбайн чыдырда), тараа болгаш сиген шөлдеринде харны күштүг техника-биле чалдай тырттырары. Эрткен кыжын 350 га черде харны Чаа-Хөлдүң тараажылары чалдаан. А.О. Хунай-оолдуң тараачын-фермер ажыл-агыйы – 200 га, О.Б. Балчыйның ажыл-агыйы – 150 га. Чалдай тырттырып каан хар чазын чоорту эриир болгаш, шөлдер шык болуп, чаштырган үрезинниң дазылданып өзеринге дузалыг. Хову-шөлдер Таңды кожуунда ышкаш ажык-делгем эвес Чаа-Хөлге тарааны тарып өстүрериниң технологияларын ажыглап эгелээни келир үеде ховуларның дүжүткүр апаарынга дузалыг болбайн аан.
Картофель болгаш ногаа аймааның шөлдериниң хемчээлин чаа-хөлчүлер эрткен 2023 чылдың деңнелинде арттырган. Бо чылда картофельдиң шөлү – 28 га, ногаа аймааның – 7,2 га.
Чаа-Хөлдүң тараажыларының бүдүрүлгелериниң аайы-биле алырга, А.М. Бавуунуң тараачын-фермер ажыл-агыйга эң улуг хемчээлдиг тараа шөлдүг – 1 023 га. Арбайны – 180, суланы – 548, кызыл-тасты 245 га шөлге тарып өстүрер.
А.О. Хунай-оол — 200 га, О.Б. Балчий 644 га шөлге тараа аймаан болгаш мал чеминге ажыглаар культураларны ажаап өстүрер.
Тараачын-фермер ажыл-агыйларның чамдыызы чүгле мал чеминге ажыглаар үнүш аймаан тарып өстүрер деп шиитпирлээннер. А.А. Байыр — 100, Г.Д. Олчанмай 90 га шөлге суланы өстүрерин, Ш.С.Кенден 50 га черге сула биле арбайны ажаап өстүрерин планнааннар.
Тываның тараажы ажыл-агыйларында берге айтырыгларның бирээзи – эки шынарлыг үрезинниң чедишпези. Чаа-Хөлдүң тараажылары бо айтырыгны шиитпирлеп эгелээринче баштайгы базымнарны кылган.
А.М. Бавуу 50 га шөлге кызыл-тастың, О.Б. Балчий 100 га черге арбайның болгаш кызыл-тастың эки шынарлыг үрезинин бо чылын ажаап өстүрерин база планнааннар.
Чаа-Хөлдүң тараажылары үрезин чаштырылгазын апрель айның сөөлгү, май айның баштайгы хүннеринде эгелээр.
Ш. МОҢГУШ.
Чурукту интернет четкизинден алган.
“Шын” №32 2024 чылдың апрель 27