Көдээ ажыл-агыйда
“Аныяк өг-бүлеге — кыштаг” деп губернатор төлевилели республиканың кожууннарында чедиишкинниг боттанып турар.
Баштайгы чылдарда 6 муниципалдыг тургузуглар Бай-Тайга, Чөөн-Хемчик, Мөңгүн-Тайга, Тес-Хем болгаш Эрзин кожууннар тус-тузунда 115, 130 хуу чедир малдың чаш төлүн камгалап алганнар. 2016 чылда 21 муң 227 шээр малды Көдээ ажыл-агый яамызы аныяк малчыннарга саткаш, үлеп берген. Ол үеде Чаа-Хөл кожуун база мурнакчылардан чыда калбаан, Ак-Туруг, Кызыл-Даг, Шаңчы база Чаа-Хөл суурдан “Аныяк өг-бүлеге — кыштаг” губернатор төлевилелиниң киржикчилери 252-ден 309 баш чедир хураганнарны алгаш, азырап эгелээн. Оон бээр ам дөрт чыл эрткенде, Чаа-Хөл кожуунда 23 кыштаг болгаш 5 муң шээр мал немешкен.
Тываның Чазааның болгаш Көдээ ажыл-агый яамызының ачызында мал-маганныг болган аныяк өг-бүлелерниң бирээзинге Чаа-Хөл кожууннуң чурттакчылары Аяна болгаш Олег Бадыларны хамаарыштырып болур.
— Чоокта чаа-ла мал ажылынче кирипкен ышкаш, ындыг-даа бол, 2 чыл билдиртпейн эрте берди. 600 чедир өстүрүп алган мал-маганывыстан 200 башты хүлээдип бериптеривиске, 400 шээр мал боттарывыска артар. Бо хүннерде чаңгыс чер-чурттугларывыс, суурга кады ойнап өскен эштеривис аныяк өг-бүле Чечена болгаш Артыш Карамашевтерниң өг-бүлезинге база хураганнарны хүлээдип бээринге белен бис – деп, аал-коданның ээзи Олег Танзынович чугаалады.
Тыва чоннуң “чаңгыс хурагандан мал өзе бээр” – деп үлегер домаан амыдыралга бадыткаан эрес-кежээ малчыннарның бирээзи Чаа-Хөл сумузундан Антон Байыр, 2016 чылда төлевилелге киришкен. Ийи чыл эрткенде, 2018 чылда 200 хураганны хүлээткен соонда, 430 шээр малдыг, чедиишкинниг болганын Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол база демдеглеп, социал четкилерде бодунуң арнынга бижип турган.
2018 чылда “Аныяк өг-бүлеге — кыштаг” төлевилелдиң киржикчилери одар-белчиири эки Улуг-Хову деп черге доктааган. Ол Чаа-Хөл кожууннуң Ак-Туруг суурдан база ырак эвесте, долгандыр-ла улуг эвес даглар база бичежек тейлерден бүткен, хат-салгындан ыжык черде болгаш шээр малды азырап, өстүреринге кончуг тааржыр.
— Кышты өттүр улуг хар-даа дүшпээн, мал ажылынга таарымчалыг чыл болду. Чүгле часкаар, февраль эгезинде, улай-улай элээн чагды. Ынчалза-даа аныяк малчын Олег Бады бо чылын 15 машина ишти 30 тонна сигенни кезип, белеткеп алган болгаш, кыштың соогунда улуг харга-даа торулбаан.
Кожуунда бүгү хевирниң ажыл-агыйларында 127 кыштагда ниитизи-биле 31 муң ажыг шээр, 7 муң 100 бода болгаш 2 муң 300 баш чылгы малды бүрүткээн бис. Каш чылдар бурунгаар Чаа-Хөлге чүгле 69 кыштаг турганын эки сактыр-дыр мен. Амгы үеде малчын кыштагларның саны барык ийи катап өзе бергени өөрүнчүг.
Чаңгыс берге айтырыг, кудуктарның чедишпези болгаш ”ыт-куштуң” – бөрүлерниң мал-маганче халдап турары. Бо кыштагга сугну (водовоз) суг сөөртүр машина эккеп берип турар. Эрткен 2019 чылда 3 хире сумуга, кыштагларга үш кудукту кылдыртып бердивис. Аңаа чүгле ол-ла аныяк малчыннарның кыштаглары эвес, а чоок-кавы черде өске-даа малчыннар суглап алыр, чаа-хөлчүлер эптиг-демниг улус чүве.
Малчыннарга кокайлар база когаралды чедирип турар. Шаңчы суурнуң девискээринде заповедниктен хөй бөрүлер кээп турарын улус көрген боор-дур. Онза камгалалдыг черде бөрүлерниң өзүп-көвүдеп турары билдингир. Кыжын хем дошталы бээрге, ырак тайга черлер Кара-Туругдан безин кылаштажып бадып келгеш, мал-маганче халдап турар таварылгалар бар. Дөрт буттуг дайзыннар-биле демиселди күштелдирер дээш, аңчыларга 5 муң рубльди төлеп бээр, оон аңгыда, малчыннарга бир хойну база шаңнал, деткимче кылдыр тудуп бээр дугайында доктаалды Чаа-Хөл кожуун чагыргазы үндүрген. Бөрү кончуг кажар араатан аң болгаш, аңчы кижи бүрүзүнге алдырбас. Бо чылдың эгезинде чүгле 2 кокааракты даялаан. Ындыг-даа бол, аңчыларның хүннүң-не оларны сегиртип, аглап турары-биле, көдээ ажыл-агыйга когарал эвээш, өршээлдиг болуп тур.
Шиитпирлээр ужурлуг бир айтырыг, малчыннарга боо-моңгу чөпшээредилгези болур. Анаа бөдүүн дүүрге садып алырда безин, ДОСААФ-ка барып өөренир, эмчи шинчилгези эртер, Росгвардияга даңзыга туруп алыр талазы-биле корум-чурум шыңгыыраанын билир бис. Ынчалза-даа кезээде ажыл-ижи чай чок малчыннарга бо бүгү айтырыгларны дүргедедип, бөдүүнчүдерин чедип алган болза – деп, Чаа-Хөл кожууннуң көдээ ажыл-агый эргелелиниң начальниги Кежик Салчактың изиг күзели-ле ол болду.
“Аныяк өг-бүлеге — кыштаг” губернатор төлевилели Тыва Республиканың чурттакчы чонунга, ылаңгыя ажыл чок кижилерге улуг дөгүм, дуза болганын демдеглезе чогуур. Республиканың Көдээ ажыл-агый яамызының дыңнадып турары-биле алырга, ук төлевилелди амыдыралга боттандырып эгелээнден бээр, сөөлгү дөрт чыл дургузунда, 416 арат, фермер ажыл-агыйлары тургустунган, 766 хамааты, ооң иштинде 35 хар-назылыг 208 аныяктар ажыл-биле хандырттынган. 2018-2019 чылдарда 33 муң 800 баш шээр болгаш 780 бода мал немешкен, ажыглал чок чыткан 27 719,0 га көдээ ажыл-агый шөлдери ажыглалче кирген.
Мерген Ондар. #Шын