Чедер хөлдүң эм-дом шынары тус черниң чурттакчы чонунга шаандан бээр билдингир чораан. Бо хөлдүң суунга эштип, малгажы-биле чагдынарга, оорга-моюн, даван-даяк, чүстер аарыыры чүгээртээр боорга, чайгы чылыг хүннерде бо хөлге кирип турганнар.
Чер адаандан үнген дустуг сугга янзы-бүрү оът-сиген ириндилери холумактыг малгажының хоюдур эзилгени, эртемде “артемиялар” деп аттыг курттар хөлдүң суун хоралыг чүүлдерден арыглап турары дээш Чедер хөлдүң чоок-кавы девискээриниң агаар-бойдузунуң онзагай байдалы эм-дом шынарлыг кылдыр чайгаар бүткен. Эртемденнер шинчилеп көөрге, хөлдүң чүгле эм шынарлыг малгажының кылыны 1 метр хире болган. Бөдүүнү-биле чугаалаарга, Чедер хөл — малгаш-балар, оът-сиген ириндизиниң эм-дом шынарлыг дустуг суглуг холумаа. Хөлдүң эриинге селгүүстээрге безин, ооң агаары кижиниң тыныш органнарын чайгаар-ла эмнеп турар.
Тыва Арат Республика 1921 чылда тургустунган соонда, чүгле 11 чыл эрткенде, 1932 чылда “Чедер” курортту Совет Эвилелиниң дузазы-биле ажытканы хөлдүң тергиин эм-дом шынарының бадыткалы. Совет үеде “Чедер” курортка дыштанып, эмненип келгеннерге аъш-чем, удуур-чыдар, дыштаныр талазы-биле ачы-дуза шоолуг эвес-даа болза, хөлдүң суунуң болгаш малгажының эм-дом шынары кижилерни бодунче сорунзалай хаара тыртып турган. Чедер хөлдүң эм шынарын билир кижилер Совет Эвилелиниң барык шупту булуңнарындан кээп турганнар.
Совет Эвилели буступ дүшкени-биле кады “Чедер” курорт сандараан. Ынчалза-даа Тываның эрге-чагыргазы курортче анаа-ла кайгап орбаан, ону бут кырынга тургузар талазы-биле хемчеглерни ап чорудуп турган. Ынчалза-даа күзенчиг түңнелдер чедип алдынмаан. Тыва Республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң хууда программазын хүлээп ап, ону боттандырарынга акшаландырыышкынны федералдыг төптен үндүрүп эгелээрге, “Чедер” курортту катап тургузарын ол программага киирген. Бо удаада курортту үндезини-биле чаартыр сорулганы республиканың амгы удуртулгазы салган. Ооң күүселдези Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгның хууда контролюнга турган. Курортту чаартырының төлевилелиниң ниити чарыгдалдары 1157,53 сая рубль деп санап үндүрген. Ооң иштинде 350 сая рубль инвестор компания “Чедерниң” акшазы. Тудуг ажылдарын «Суугу» кызыгаарлаан харыысалгалыг ниитилел чорудуп турган. Ажылдар 2022–2024 чылдарда шалыпкын болган. Ол үениң дургузунда амгы үениң курорт кадыкшылга черлериниң ажыл-чорудулгазының негелделеринге бүрүнү-биле дүгжүр чаа курортту тудуп үндүрген.
“Чедерге” сөөлгү каш чылдарда барбаан кижи чаарттынган курортту чарашсынып көөр, аңаа магадап эмнедир. А совет үениң “Чедер” курортунга, амгы үениң “Чедерин” деңнээн-даа дүжүү чок. Ында улуг эмнелге төвү, үш каът пансионат, дыштанып келгеннер чурттаар алды бажыңны туткан. Эмнелге төвүнүң адаккы каъдында кадыкшыдылга эмнелгезиниң алды блоктары бар. Ында амгы үениң бедик технологиялыг дериг-херекселдерин тургускан. Оларны ажыглап, янзы-бүрү аргалар-биле сугга болгаш малгаш ажыглап эмнээри дээш оон-даа өске кадыкшылга-эмнелге процедураларын чорудуп турар. Эмнелге төвүнүң кырыкы каъдында кадыкшылын экижидип келген кижилерни хүлээп ап, шинчиир эмчилерниң кабинеттери, эмнээшкин процедуралары эрткен кижилерниң дыштанырынга таарыштыр дерип кылган зал, шай дээш өске-даа сускуннар ижип ап болур шайлааракчыгаштар бар. Кадыкшылын экижидип алыр дээш келген кижилерге ачы-дуза чедирериниң кандыг байдалын эмнелге төвүнде тургусканын тайылбырлап бижиири узун, ону чүгле “Чедер” курортка кадыкшылын экижидип баргаш, билип ап болур.
Эмнелге төвүнүң дужунда, оон ырак эвесте чаагайжыды туттунган чуртталга корпустары бар. Аңаа ниитизи-биле 200 хире кижини хары угда чурттадып болур. Чаңгыс, ийи, дөрт кижи чурттаар өрээлдерде тамчыктыг дыштанырынга шупту чүве таарымчалыг. Хөлге эжингеш келгеш, чунуп алыр душ, арыгланыр чер бар. Чедер хөлдүң эрииниң курорт девискээринде участогу база дыштанып келген кижилер хөл эриинге селгүүстээринге болгаш сугга эштиринге эптиг кылдыр дескилендир кылдынган. Хөл кыдыында чайгы үеде эштир бассейннер комплекизин туткан, бичии уруглар болгаш улуг кижилер бассейннери ийи аңгы.
Хөл кыдыындан болгаш бассейннерден ырак эвесте 10 бичии бажыңчыгаштарны, дыштанылга болгаш оюннар шөлдерин бюджеттен дашкаар инвестиция акшазы-биле туткан. Күзелдиг кижи ол бажыңнарны хөлезилеп ап болур. Бо бажыңнарга кыжын база чурттап болур, чүге дээрге оларны электри күжү-биле чылдыр.
“Чедер” курорттуң девискээриниң чаагайжыдылгазынче база улуг кичээнгейни салган. Оруктарны автотранспорт шимчээшкининге, кижилер кылаштаарынга таарымчалыг кылдыр туткан. Шиви, хадың дээш өске-даа ыяштарны тарып, чечектер олуртур черлерни кажаалаан. Эң ылаңгыя чайгы үеде курорттуң девискээри ногаан шыктары, янзы-бүрү чечектерлиг шөлчүгештери-биле улам чараш апаар.
Бо чылдың ноябрь 16-да “Чедер” курорт путёвкаларны садып эгелээн. Бир хонукта дыштанылганың өртээ чурттаары, чемненири болгаш кадыкшылын экижидери-биле кады хаара 7 000 рубль деп чарлаан. 7 хонук курорттаарга — 49 муң рубль. Чамдык кижилерге ындыг өртек дыка аар кылдыр сагындырган. Ол хире өртекке таарзынмаан хөөнүн элээн каш кижи “Чедер” курорттуң ВКонтакте арынынга илереткеннер. Ноябрь 19-та путёвканың өртээн 1 хонукта 5 муң рубль чедир чиигеткен. Ол дээрге чурттаарынга таарымчалыг өрээлге бир хонганы, хүнде үш катап чемненгени болгаш кадыкшыдылга эмнээшкинин алганы дээш. Бо хире өртекке чамдык кижилер таарзынганнар. Чижээлээрге, Алёна Норбу: “Соңгаар чоруурга, орукче база хөй акша чарыыр, өртектер улуг боор чораан. Ынчангаш хөй-хөй чонувус эмнедип, дыштанырын күзээр-дир мен” деп бижээн.
Чаартыр туткан “Чедер” курортка баштай дыштанган кижилер оларга көргүскен ачы-дузаның шынарынга болгаш өртээнге хомудал чок болганы социал четкилерде бижимелдерден илдең. “Чедерниң” чедирген ачы-дузазы “Белокуриха” болгаш өске-даа улуг курорттарның ачы-дузазындан канчап-даа дорайтавас деп оларның бирээзи бижээн. Ынчалза-даа кадыкшыдылга процедураларының өртээн путёвка өртээнче баш бурунгаар киирип санап каары ол курорттарның практиказында чок, кандыг процедура алырын эмчилерниң шинчилгезиниң түңнелинден болгаш клиентиниң күзелинден хамааржырын чамдык кижилер демдеглээн.
Тываның эм-дом шынарлыг хөлүнде “Чедер” курортка кадыкшылын экижидип дыштанып алырынга хамаарыштыр чоннуң хамаарылгазы мындыг янзылыг: Россияның өске регионнарда курорттарже дыштанып баары шүүттүг, орукка чарыгдалдар база эвээш эвес, “Чедерге” дыштаныры черле таарымчалыг.
Ш. МОҢГУШ.
Буян ООРЖАКТЫҢ тырттырган чуруктары.
«Шын» №93 2024 чылдың декабрь 4