Чай – шалыпчы тудуг үези

Тудуг ажылдарын чорударынга эң-не таарымчалыг болгаш шалыпчы үе – чай. Ынчангаш чайгы үеде тудуг объектилеринде ажылдың канчаар чоруп турарынче эрге-чагырга шыңгыы кичээнгейни угландыра бээр. Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг тудугларга чедип, ында ажылдар кандыг чоруп турарын хынаары чайгы үеде ооң ажыл-чорудулгазының база бир кол угланыышкыны. Ооң бир чижээ, Таңды кожууннуң Балгазын суурда тудуп доозуп турар чаа школага чоокта чаа чедип, тудуг ажылдарының шынарынче шыңгыы кичээнгейни угландырганы. Чайгы шалыпчы тудугжу сезон үезинде республиканың бирги удуртукчузу өске-даа тудугларга барып, хыналдаларны уламчылаары чугаажок.

Массалыг информация чепсектеринде көстүп келген медээлер ёзугаар алырга, республикада 187 объектилерде тудуг ажылдары чоруп турар. Олар дээрге улуг болгаш биче хемчээлдиг янзы-бүрү тудуглар.

Бо чылын Тываның девискээринде 10 тудуг организациялары тудуг ажылдарын чорудуп турар. Оларның аразында улуг хемчээлдиг тудуг ажылдарын чорудуп турар компаниялар база бар. Чижээлээрге, “СК Транстрой” 16, “СК Восток” 9, “ СК Энергострой 9 объектини тудуп турар.

Эң улуг тудуг объектизи найысылал Кызыл хоорайның мурнуу микрорайонунда тудуп турар “Мөңгүн” чуртталга комплекизи. Маңаа “СК Транстрой” хөй каът 16 чуртталга бажыңын тудар ужурлуг. “Мөңгүнде” өске-даа тудуг организациялары ажылдап турар.

Чаа микрорайонга хөй каът 38 чуртталга бажыңын, школаны, уруглар садын тудар. Амгы үеде ооң девискээринде 2 уруглар сады база бар. Чуртталга бажыңнарының бирги каъдынга садыглар, кафелер, чонга ачы-дуза, садыг-наймаа ажыдар кылдыр, а бажыңнарның чер иштинге каъдынга машиналар тургузар черни тудар. “Мөңгүн” микрорайон кварталдарга чардынган. Квартал бүрүзү машина-балгатка хааглыг кылдыр туттунар. Машиналар тургузар шөлдерни кварталдың даштыы талазынга, бажыңнар адаанга тудар. Кварталдарның иштии талазы чурттакчылар дыштаныр, ажы-төл ойнаар девискээр болур. Допчулап бижиирге, “Мөңгүн” кижилерниң хүн бүрүде амыдырал-чуртталгазынга таарымчалыг кылдыр туттунган девискээр болур. “Мөңгүнде” чайгы хүннерде тудуг ажылдарының темпизи улам шапкынчаан.

Тываның найысылалын келир үениң улуг болгаш чараш хоорай болдуруптар төлевилелдерни боттандырып эгелей берген. Оларның бирээзи Кызыл кожууннуң төвү Каа-Хем суурнуң чөөн-мурнуу талазынга “Преображенский” микрорайонну тудары. Аңаа беш каът болгаш коттедж бажыңнарны, 825 өөреникчи өөренир школаны база өске-даа социал ужур-дузалыг объектилерни тудар.

Каа-Хем суурнуң үстүү талазында улуг спорт-культура төвүн 2013 чылда тудуп эгелээн. Янзы-бүрү чылдагааннар-биле тудуу 11 чыл узамдыккан бо объектини 2024 чылда тудуп доозар сорулганы аңаа хамаарылгалыг организацияларның мурнунга Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг берген. Федералдыг төптен бо объектиге тудуг ажылдарынга 800 миллион рубльди немей үндүрүп берген. Ынчангаш келир 2025 чылда чаа спорт-культура төвү ажыттынарының барымдаазы бар.

Кызыл хоорайның девискээринге хууда чуртталга бажыңнарын комплекстиг тударының 2024–2030 чылдарда муниципалдыг программазын база боттандырып эгелээн. Безымянная, Колхозная, Кузнецова микрорайоннарга хууда чуртталга бажыңнарының комплекстиг тудуун планнаан.

Өскүс уруглар эрге-байдалдыг хамаатыларга чуртталга бажыңнарын тударын 2024 чылда уламчылаар. 12 кожуунга 90, Кызыл хоорайга 50 бажыңны оларга тудар азы садып бээр. ТР-ниң тудуг сайыдының албан-хүлээлгезин күүседип турар Артыш Кыргыс Улуг-Хем, Чаа-Хөл, Чөөн-Хемчик, Барыын-Хемчик, Бай-Тайга кожууннарга чедип, өскүс уруглар эрге-байдалдыг хамаатыларга бажыңнар тудуунуң байдалын хынаан.

“Чурттаарынга таарымчалыг хоорай хүрээлеңин хевирлээри” деп федералдыг күрүне программазынга Тыва Республика 2018 чылдан бээр киржип келген. Ол үениң дургузунда Тываның хоорай, суурларының девискээри аажок аян кирген, чурттакчы чоннуң дыштанырынга, оюн-тоглаа, байырлалдар эрттиреринге таарымчалыг апарган. 2024 чылда республиканың 19 кожуунунга 30 объектини чаартыр болгаш чаагайжыды тудар. Оларның аразында Кызыл хоорайның Южный микрорайонга “ТШО-нуң киржикчилери маадырларның парыгы”, коммунал көвүрүгден Улуг-Хемниң оң талакы эрии-биле дачаларга чедир чадаг-терге оруу, Бай-Тайга кожуунда Кызыл-Даг суурга мячилиг хоккей шөлүн тудары дээш оон-даа өске төлевилелдер бар. Россия Федерациязының биче хоорайларының болгаш маадырлыг төөгүлүг суурларының аразынга конкурстуң тиилекчилери Чадаана хоорайга “Тос кожуун төвү”, Ак-Довурак хоорайга “Ак тоолчургу чугаа” төлевилелдерни боттандырарынче кичээнгей шыңгыы болур. Чүге дээрге бо төлевилелдерни боттандырарынга хөй чарыгдалдарны болгаш күжениишкиннерни үндүрер апаар.

Чуртталга-даа, социал-даа ужур-дузалыг тудугларны тудары хамыктың мурнунга кижилерниң амыдырал-чуртталгазының байдалынче сагышты салганы ол боор.

Украинада тускай шериг операцияга киржип тура, амы-тынындан чарылган дайынчыларның өг-бүлелеринге квартиралар садып алырынга чиигелде дузаламчыны көргүзеринче тудуг организацияларын 2024 чылда бодунуң Айыткалынга Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг кыйгырган. Тудуг организациялары республиканың бирги удуртукчузунуң кыйгырыын деткээннер. Чоокку үеге чедир олар ТШО-нуң киржикчилериниң 18 өг-бүлези-биле дугуржулгаларны чарган. Квартиралар садып алырынга 5 хуу чиигелдени көргүзерин ол дугуржулгаларда айыткан.

Республикага чуртталга бажыңнары болгаш өске-даа тудуглар ажыглалга кирерге, чурттакчы чоннуң амыдырал-чуртталгазының байдалы экижиир.

Чай – шалыпчы тудугжу ажылдар үези. Тудугжуларның холдары туттунгур, ажыл-херээ чогунгур-ла болзун!

Ш. МОҢГУШ.

“Шын” №49 2024 чылдың июль 3