Чайгаар бүткен чаяан

Көшкүн өгбелерниң уран чүүлге салым-чаяанныын оларны долгандыр турар бойдус боду ала-чайгаар айтып берип чораан ышкаш. Олутта олча чок, чыдында чыргал чок. Тевениң кудуруу черге дөжелип, тениң мыйызы дээрге шаштыгып турар шагда-даа эвес, Юра чажындан-на тоол, тывызыктардан хөй-ле чүвени боду угаап илип алыр сонуургак, магадаачал оолак. Ол шил көзенектиг бажыңга-даа чурттап өспээн. Холу чокта, буду чокта, кончуг чараш чурук чураан – соокту ынчаар тывызыктаарын магадап ханмас оол чораан.

– Даштын хой кажаазының кырында үттерни барып көр даан. Ында теве-даа ышкаш хар хыраа кайыын келгенил? Кажаа долу хой малдың тыныжы ол үттен үнгеш, соок-биле «чокшу» бээр. Ооң түңнелинде ийи мөгенниг, узун кегжигир моюннуг теве апарган. Соокту чурукчу деп ойзу адаан – солун чараш хуулгаазын-дыр – деп, кырган-авазының өөредиин ол даш чонар ажылынга үргүлчү утпайн чораан.

Юрий Хорум-Даг школазынга 7 класс дооскаш, Чадаана хоорайга профтехучилище дооскаш, чолаачы, тудугжу мергежил чедип алган.
Аныяк оол шериг херээн эрттиргеш, Таңды кожууннуң көдээ ажыл-агыйының дуржулга станциязынга чолаачылап турда, ол совхозтуң удуртулгазы аңаа малчыннаарын сүмелээн.

Сезен чылдарның эгезинде Юрий угбам Чудур Ооржактың уруу Эльвира-биле өг-бүле туткаш, Алгый хөлдүң артынга чурттап турда, ооң-биле барып танышкан мен. Күдээм эртен хой кадарып чоруурда, чонар-даш ап чоруур кижи болган. Дүъш соонда келирде, ол бир-ле дүрзүнүң ора-сомазын элээн сиилбип, орту киир бүдүрүп алган келир.

– Хой кадарып чорааш, Көк-Хуна кырган-ачам ындыг кижи, холу куруг анаа чорбас – хураган кежи-даа ууштап алыр, чулар баан-даа черге ыяш масказы-биле төжек кырынга соккулап эттеп чымчадып ап чоруур. Бо күдээвис биеэги араттар дег, кежээзин, оо! – деп, ону магадап мактаар мен.

Дуруяаның соондан чудурук дег, бичии оолдары дистинчип алгаш, маңнажып олурарын дой-биле тудуп кылган ажылын көргеш, Чурукчулар эвилелиниң даргазы Иван Чамзоевич Салчакка апарып көргүс деп аңаа чагыдым.

Чартык чыл-даа четпээнде, малчын хүрегенни чурукчулар чоок таныыр, билир апарган. Иван Салчак бир-ле байырлыг делгелге соонда, Юрага биеэги ус-шеверниң холу-биле хөмден кылган бичии «хойлаарак» деп көгээржикти белекке бээрге, эң ховар этти… деп бодааш, иштимде кайгап магадаан мен, аныяк чурукчу ол хире үнелиг апарган! Бо ам ырак баар-дыр! Езулуг – чаяан-биле бүткен ус-шевер!

Үр-даа болбаан, Юрий Ооржак ССРЭ-ниң Чурукчулар эвилелиниң кежигүнү. Чүгле чонар-даш эвес, эң кадыг кара даш серпентиниттен безин нарын сюжеттерни оюп чазап, сиилбип, каастап көрүкчүлерни магадады бээр чурукчу апарган.

Талант чүгле боттуң кызымак чоруунда база эвес, а эш-өөрүнүң чогаадыкчы эп-найыралындан улам сайзырап депшиирин А. Баранмаа, Х. Донгак, Ю. Ооржак – бо үш эжишкилерниң «Арт-галерея Романовых «Сокровища времен» деп Красноярск хоорайга болган делгелгеге оларның чайынналчак чедиишкини ылап бадыткаан. Ол төлевилелдиң чалгынналыы-биле ол-ла эжишкилер сөөлгү чылдарда Улан-Удэ, Иркутск, Томск хоорайларга тыва чурукчуларның ат-сураан бүгү Сибирьге улам алгыткан.

Харааданчыг чүве, үр-даа эвес берге аарыгдан 63 харлап чорааш, Культураның алдарлыг ажылдакчызы, алдын, мөңгүн медальдарның эдилекчизи, ийи оолдуң мөзүлүг адазы, эмнелге ажылдакчызы өөнүң ишти Эльвира Болат-ооловнаның ынак эжи салым-чаяанныг күдээвистен чарылдывыс.

/ Хөйге билдингир Партия советтер ажылының хоочуну Д.К.-Х. ООРЖАК, Тываның улустуң чогаалчызы Ч.Ч. КУУЛАР, хоочун эмчи М.Д. ООРЖАК, башкы Д.Б. САМДАН база чурукчу хөй эш-өөрү.

ЧОНАР-ДАШТЫ ЧАҢГЫЛАНДЫР…

Хорум-Дагга хоюң дозуп үнүп чорааш,
Козурадыр дешкилешкен анайларың
Чарашсынып чаптаар чордуң, күжүр күдээм,
Салым-чаяан төлгези сээ ынчан дүшкен…

Хола-хола хараганнар баштарындан
Ховаганнар өөр-өнер ужуп үнер.
Хаак аъттыг ооң соонче ыңай боор сен.
Каткы-шооруң хаяларга чаңгы болур.

Чурукчу хөй эштериң дег, тускай эртем
Өөренип каяа-даа бол чорбааның шын.
Чуртталгада даш чонар солун ижиң
Өгбелерден ала-чайгаар салгаттынган.

Сосновкага совхоз ынчан дүжүп каарга,
Чолаачылаар ажылыңны ара каггаш,
Чонар-дашка сонуургалың дагын оттуп,
Чолдуг орууң кежииңге улам сайзыраттың.

Соок дашты чаңгыландыр ырладыптар
Илбичи хол иеңден бе, адаңдан бе?
Чоннуң бурун кайгамчыктыг сиилбикчи.
Ижин кызып сеткилиңге сиирип алдың.

Сарыг-Хая баарынга саңың салып,
Чонар-дашты алгап йөрээп казып алгаш,
Сагыш-сеткил чараш байлаан төрээн чонга
Чоргааралдың белээ кылдыр өргүп чордуң.

Бараңмаа-даа, Хеймер-оол-даа – эштериң хөй
Томск, Улан-Удэ, Париж азы Токиога
Тоомча чок көрүкчүлер черле турбаан –
Магаданчыг салоннарга бараан болган.

Чаяан дөстүг күдээвистен чарылдывыс,
Шала эрте "аъдың бажы" хоя берди.
Чидиригниң аарышкызын өжүр базар
Сиилбип кылган ажылдарың артып калды.

Кижилерге хилинчек чок чурттап кааның
Хилег човаа салгалдарга үлегер боор.
Хилиң арыг чонар-дашта мөзү бодуң
Кичээнгейлиг чончу нүүрүң кадагалаар.
14.04.2023.

Ч. КУУЛАР
Тываның улустуң чогаалчызы

"Шын" №29 2023 чылдың апрель 22