Чайгы дыштанылгалар — уругларже улуг кичээнгей салыр харыысалгалыг үе. Июнь 6-да Тываның Чазаанга “Чаштарның айыыл чок чоруу” деп парлалга конференциязы болуп эрткен. Чайгы үеде ажы-төлге хамаарышкан айыыл-халаптарның саны каш дакпыр көвүдей бээр. Чүге дизе уруглар чылыг үеде арыг агаарга өөрлери-биле ойнап хөглексээр. Ол ышкаш бо үш ай дургузунда элээдилерниң кем-херек үүлгедиишкиннери өөскүп эгелээрин база-ла статистика бадыткап турар. Ынчангаш эрге-чагырга органнары чайгы кампанияга белеткелин база кандыг планнар салдынганын журналистерге тайылбырлаан.
Парлалга конференциязынга аңгы-аңгы ведомстволарның төлээлери киришкен: Россияның прокуратуразының, Күрүне автоинспекциязының, Тываның Иштики херектер яамызының назы четпээннер-биле ажылдаар килдизиниң, Тываның Өөредилге, Күш-ажыл болгаш социал политика, Онза байдалдар яамыларының ажылдакчылары айтырыгларга харыылааннар.
Бир дугаарында, назы четпээннер автомашиналар башкаргаш, орук дүрүмнерин хажыдып, өскелерге айыылды тургузуп турары болган. Чоокта чаа аныяк херээжен кижи машина мунган 17 харлыг оолдуң хайындан амы-тынындан чарылган, а ийи чаш төлү иези чок арткан. Ол ышкаш мотоцикл мунуп алган шаап турар элээдилерниң саны, ылаңгыя чайгы үеде көвүдээн. Кандыг-даа таварылгаларда бир дугаар ээлчегде буруу ада-иелерде. Олар назы четпээн ажы-төлүнге машина башкарып өөредип турар. Шынзылга чок, орук дүрүмнерин билбес ажы-төл ада-иелериниң дүлгүүрлерин бүдүү алгаш, орукка аварийлиг байдалды тургузуп турар. Оон аңгыда улуг улус ийи дугуйлуг транспорт – мо- тоциклдерни база элээдилерге садып берип турар барымдаалар хөй. Ол дээрге боттарының-на ажы-төлүнүң кадыкшылын, амы-тынын хыл бажынга эккеп турары ол.
Чайгы үеде терге мунган чаштар дүрүм билбезинден машина-балгат адаанче кире бээр таварылгалар база хөй. Азы өске кижилерни үстүрүп болур айыыл улуг. Ада-иелер дугуйлуг өнчү-хөреңгини саткаш, улаштыр албан тайылбыр ажылын кылыр ужурлуг деп, ОШАЧКИ инспекторлары демдеглээн. Ведомствонуң талазындан хыналда ажылдарын күштелдирер болган. Ол ышкаш дыштанылга лагерьлеринче үнүүшкүннерни кылып, тайылбыр ажылдарын чорудар. Тываның дыштанылга лагерьлериниң аразынга “Орук айыыл чок чоруунуң талазы-биле эң тергиин смена” деп мөөрейни чарлаан.
Ооң-биле чергелештир чаштарның аргыштырылгазынче улуг кичээнгейни салыр. Бичии уругларны куржавайн, автокресло чокка сөөртүп турар барымдаалар хөй илереттинген. Оон аңгыда чадаг кижи кежер оруктарга чаштарны чолаачылар эрттирбес деп хомудалдар база эвээш эвес. Аңаа хамаарыштыр КАИ ажылын күштелдирер. Ындыг-даа болза, орук кежер дүрүмнерни ажы-төл боттары хөйү-биле хажыдып турар, хенертен хөй автомашиналар шуушкан орукка дүрген маң-биле орук кежери айыылдыг. Школаларда профилактиктиг ажылды башкылар-даа, КАИ инспекторлары-даа доктаамал чорудуп турар-даа болза, бирги ээлчегде өөредилге программазынче кичээнгей угланган болгай. Ынчангаш орук дүрүмнерин ада-иези эки өөредип, чижекке көргүзүп тургаш тайылбырлаар болза, ынчан ажы-төл эки шиңгээдип болур. Ол ышкаш улуг кижилер чурум үрээрге, бичии улус өттүнер. Ажы-төлдү кижизидерде, бодун кижизидери чугула деп, КАИ инспекторлары демдеглээн.
Сугга айыыл чок чоруктуң дүрүмнери
Удавас чайның изиг, дунааргай үелери келир. Ажы-төл хемнер болгаш хөлдерге хүнден камгаланып, дыштанырлар. Айыыл-халап болдурбазы-биле, кандыг хемчеглер көрдүнген дээрзин журналистер сонуургаан.
Тывада күрүне камгалалының болгаш Онза байдалдар албанының удуртукчузу Чиңгис Моңгуш баштай эрткен чылгы статистиканы таныштырган. Сугга амы-тынындан 30 кижи чарылган. Ынчангаш бо чылын хыналда үнүүшкүннерин күштелдирери көрдүнген. База ол ышкаш тускайлаттынган пляжтар көвей болур болза, байдал экижиир. 2 чыл бурунгаар республиканың девискээринге ийи чөпшээрелдиг пляж турган. 2024 чылда дөрт апарган. Бо удаа беш болур. Ындыг-даа болза ындыг дыштаныр объектилерни ам-даа көвүдедири чугула. Турисчи баазаларга негелделерни тургузар. Чижээ, чүгле Чагытай хөлде безин беш дыштаныр бааза бүрүткеттинген. Чаңгызында-даа пляж тускайлаттынмаан. Тывада күрүнениң биче хемелер инспекциязы сагындырыгларны сайгарлыкчыларже чоруткан. Төре-Хөл баазазының ээзи чөпшээрешкен, аңаа тускайлаттынган пляжты ажыдар болган. Ындыг турбуже эң улуг айтырыг – Тываның найысылалында. Регионнуң чурттакчыларының хөй кезии Кызылда чурттап турар болгай, а ында чаңгыс тускайлаттынган пляж бар. Эрткен чылын Национал паркта пляж мырыңай күс кээп турда ажыттынган. Ынчангаш ажы-төл сугга дүжүп турар бир чылдагааны ол. Ындыг айыыл-халаптарда улуг кижилерниң буруузу база бар. Олар бичии ажы-төлүн чедир хайгааравайн турар. Эрткен чылын сугга дүшкен уруглар шупту ада-иези чокка эштип турганы илереттинген. Улуг кижилер тайылбыр болгаш кижизидилге ажылын күштелдирер болза, ажы-төлү-биле айыыл-халап болбас.
“Тус черниң чагыргалары база профилактиктиг ажылын өскертир болза чогумчалыг. Амгы үениң ажы-төлүнге кыйгырыглыг өңнүг саазыннар үлээрге, кандыг-даа түңнел чок. Чижээ, каш чыл бурунгаар хөй-ниитижилер ажы-төл чыглыр черлерге онза өөредиглиг оюннарны болгаш маргылдааларны организастаан. Ук хемчеглерниң кол сорулгазы– сугларга айыыл чок чоруктуң дүрүмнерин тайылбырлаары. Хөй акшаландырыышкын херек чок, шаңнал кылдыр чигирзиг белектер чаштарны өөртүр. Хөй айыыл-халап болуп турар черлер эриктер кыдыы дээрзи билдингир. Ынчангаш ындыг черлерге тайылбыр ажылдарын чорудары чугула. Күрүнениң биче хемелер инспекциязы патруль ажылын күштелдирер. Улуг-Хемниң эриинде бичии улус чыглып эгелээн. Ынчангаш рейдилерни чүгле хемелерге эвес, а чадаг база чорудуп турар. Оон аңгыда “эштири хоруглуг” деп кичээндириг кыйгырыгларны улустуң хөй кезии херекке албас” – деп, Чиңгис Моңгуш чугаалаан.
Кичээндириглиг кыйгырыгларның орнунга, бо чоокку чылдарда сугга дүшкен кижилерниң санын айтып каар саналды Кызылдың мэриязынче киирген. Ол ышкаш хоруглуг объектилерге эштирге 300 – 500 рубль торгаал көрдүнген. Оон аңгыда хайгаарал чок ажы-төлдүң ада-иезинге хамаарыштыр протоколдарны база тургузар.
Айыыл-халап болдурбазы-биле...
Оруктар болгаш хөлдер, хемнерден аңгыда, чайын чаштарга улуг айыылды ажык соңгалар тургузуп турар. Бо чылыг сезонда үш хензиг чаштар соңгалардан аңдарылган. Бичии кижилер бедиктенип шыдавас кылдыр: сандайлар, столдар, оруннарны соңга чанындан ырадыры чугула. А школачылар каът бажыңнарның серилеринден аңдарлып болур айыыл улуг. Чүге дизе чайгы үеде крышада септелге ажылдары чоруп турар, ынчангаш сериже үнер чамдык эжиктер ажык болур чылдагааны ол. Хайгаарал органнары крышаларже үнүп, рейдилерни чорудуп турар. Оон аңгыда октаттынган тудуг объектилери база элээдилерниң үе эрттирер ынак черлери апаар. Аңаа база хай-халап болурунуң айыылы улуг.
Чайын назы четпээннерниң кем-херек үүлгедиишкиннери база өөскүүр. Ниитизи-биле бо чылдың көргүзүглери дүвүренчиг, эрткен чылга деңнээрге, үш хуу көвей. Элээдилерге 66 онза херекти оттурган: автомашиналар оорлаан, үптээн, күштээн кем-херек үүлгедиглери. Ол херектерниң хөй кезии 19 шактан даң бажының 6 шакка чедир болган. Ынчангаш комендант шагын сагыыры чугула. Амгы үеде кайда-даа камералар бар деп чүүлдү элээдилер билбейн турар. Хоойлуну сагываан назы четпээннерниң ада-иелеринге хамаарыштыр административтиг хемчеглерни чорудар. Чүге дизе ниитизи-биле тояанчы чорук чайгы үеде хөй болур, ооң уржуундан кем-херек үүлгедиишкиннери көвүдеп турар. Чайгы үеде ажы-төлдү лагерьлерже дыштандырып, өске-даа ажыктыг чүүлдерже хаара тудар болза, хоойлу хажыдыышкыннары-даа, хай-халап болур айыыл-даа кызырлыр.
Лагерьлерге дыштанылга
Тываның Күш-ажыл болгаш социал политика яамызының төлээлеринге чиигелделиг путёвкаларга хамаарыштыр айтырыгны салган. Ол ышкаш тускай шериг операциязының киржикчилериниң ажы-төлүнге дыштанылга кампаниязын база сонуургааннар.
Ниитизи-биле 1936 уруг лагерьлерге халас дыштаныр аргалыг. Ол санче ТШО киржикчилериниң ажы-төлү база кирип турар. Эрткен чыл-биле деңнээрге, халас путёвкаларның саны 10 хуу көвей. Оон аңгыда хүндүскү лагерьлерже болгаш түр үеде дыштаныр төптерже 1800 хире уругну хаара тудар.
Ол ышкаш журналистерни дүвүредип турар бир айтырыг– ТШО киржикчилериниң ада чок арткан ажы-төлү. Оларга кандыг деткимче ажылдары чоруттунуп турарыл, ылаңгыя психологтуг дуза.
Тываның Баштыңының чанында чөвүлел бар, оларның ажылының кол угланыышкыны – дайынчыларның ажы-төлүнүң деткимчези, оон аңгыда “Камгалакчылар фондузу” база ол ажылды боттандырып турар. Ада-чуртун камгалап тургаш амы-тынындан чарылган маадырларның болгаш амгы үеде дайынчы даалгалар күүседип турар шериглерниң ажы-төлүнге хамаарышкан айтырыглар, оларның күзелдерин боттандырары болгаш эрге-ажыктарын камгалаары – күрүнениң эчис сорулгазы деп парлалга конференциязынга дыңнаткан. Чаштарны ээлчег чокка бичии уруглар садтарынче, школаларже тургузуп, дээди өөредилге черлеринче чиигелделиг дужаап кирер арганы тургузуп турар. Ындыг турбуже психологтуг дуза уругларга чугула. Оларның хөй кезии ада чок арткан болгай. Социал координаторлар, башкылар ол талазы-биле күжениишкинниг ажылдап турар, тускай өөредилге курстарын доктаамал эртип турарлар. Ачазы амы-тынындан чарылган деп коргунчуг медээ келирге, ажы-төлге улуг улустан артык аар-берге. Ынчангаш чоок кижилериниң деткимчези чугула. Каш хонук бурунгаар багай медээ дыңнааш, херээжен кижи үш ажы-төлүн үр үе дургузунда каапкаш чорупкан. Өске регионнардан төрелдери келгеш, назы четпээннерни карактажып турар. Психологтар база чогуур ажылды кылып, ачы-дузазын чедирип турар. Херээжен улус сагыш-сеткили муңчулуп азы ажыг суксунче сундуга бээр таварылгалар эвээш эвес. Ындыг чүүлдү кожалары азы чоок кижилери эскерер болза, чогуур албаннарже дамчыдары чугула. Бир дугаар ээлчегде ие кижиге дуза болур, ийи дугаарында – чаштарга.
Тываның психологтарының ажылы эң тергиин деп апрельде Россия деңнелинге болган хуралга үнелээн.
Оон аңгыда интернет база ажы-төлге улуг айыылды тургузуп турар. Ында мөлчүкчүлерниң саны көвүдээн, ол ышкаш экстремизмче уругларны ыдалап турар таварылгалар база эвээш эвес. Кибер айыыл чок чорук талазы-биле хайгаарал органнары ажылын күштелдирер болган.
Өөрүшкүлүг чашкы үе
Парлалга конференциязынга чайгы үеде уругларның айыыл чок чоруундан аңгыда ниити байдалды база түңнээн. Бистиң республика демография талазы-биле чуртта бирги одуругларда деп барык шупту билир. Назы четпээннерниң эрге-ажыын камгалаар бүрүн эргелиг төлээ Саида Сеңгии социал политика талазы-биле баш удур чогуур ажылдарны чорударын сүмелээн. Чаштар көвүдеп турар, ынчалза-даа педиатр эмчилер, школаларда аңгы-аңгы эртемнер башкылары чедишпес. Оон аңгыда чаштарга көрдүнген чогуур инфраструктура, ойнаар шөлчүгештер база эвээш. Ук айтырыг республиканың шупту девискээринде чидиг. Ынчангаш шупту муниципалитеттерниң баштыңнары, Төлээлекчилер хуралынга илеткел үезинде ук четпестерни база сайгарар болза эки деп парлалга конференциязынга саналдаан.
Арга-шинээ кызыгаарлыг чаштарга хамаарышкан айтырыгларны база көдүрген. 2024 чылда ындыг чаштарның саны үш хуу көвүдээн. Кожууннарда тускай билиглиг эмчилерниң саны эвээш. Ынчангаш Тываның найысылалынче келгеш, консультация ап, эмненир ужурга таваржыр. Эмчиже кирип алыры белен эвес, участокка тургустунуп алыры база нарын айтырыг. Кадыы кызыгаарлыг ажы-төлдүг ада-иелерге аай-дедир аңгы-аңгы эмнелгелер аразынга аргыжары берге.
Оон аңгыда парлалга конференциязынга ажы-төлдү изиг үеде машина иштинге арттырып болбазын сагындырган. Чаштарның чемненилгезинче база кичээнгейни угландырары чугула, чайын чем дүрген үрелир, хораннанып болур айыылы улуг.
Олча ОНДАР.
Ада Тюлюштуң тырттырган чуруктары.
«Шын» №22 2025 чылдың июнь 12