Эрткен 2024–2025 өөредилге чылының үшкү улдуңунда Мөңгүн-Тайга кожууннуң Кызыл-Хая суурнуң Мөген-Бүрен ортумак школазының Арина Иргитке баштаткан ада-ие комитеди Россияның Чырыдыышкын яамызының деткимчези-биле «Билиг» российжи ниитилелдиң чарлааны ада-ие комитеттериниң эгелээшкиннериниң мөөрейинге киржири-биле чагыгны киирген. Ада-иелер күш-ажыл угланыышкынныг «Чалыы сарлыкчы школазының» төлевилелин ажылдап кылган. Тываның күрүне университединиң химия кафедразының доцентизи Ольга Кендиван оларның дагдыныкчызы болган.
Тыва Республикада мал ажылы дээрге-ле амыдыралдың болгаш экономиканың кол үндезини-дир. Ол улусчу ёзу-чаңчылдар-биле сырый холбаалыг. Бистиң өгбелеривис үе-дүптен бээр малдан халбактанып чораан. Ёзу-чурум, сагылгалар, чаңчылдар, амыдырап чоруур байдал, аъш-чем, ону канчаар кылыры төрээн черивистиң бойдузу-биле тудуш. Малының эъдинден, сүдүнден бичии-даа октаптар чүве чок кылдыр амданныг чемни болбаазырадып, салгалдан салгалче ол билиглерин дамчыдып берип чораан.
Амгы үеде аныяк-өскен бурун шагдан тура-ла хол-биле кылыр мал ажыл-агыйын чаа шагның мергежилдеринге солуп, суурдан хоорайже хөйү-биле чоруп турары чидиг айтырыг апарган. Ынчангаш бо байдалды эдип алыры-биле ада-иелер кижизидилге адырының чугула айтырыгларын шиитпирлежип, өөредилгеге эптиг байдалдарны башкыларга тургусчуп, дузалажыр деп бодап алганнар. Мөөрейниң түңнелдери-биле «Чалыы сарлыкчының школазы» тиилекчилер санынче кирип, 1 221 500 рубльди деткимче кылдыр алган. Шак ол бир сая ажыг акша-биле дериг-херекселдерни садып алган: автоклав, консерва савалар демир банкалар, дегидратор, соодукчулуг баартак, доңурар камера, 5 йогурт кылыр херексел, аргыыр, дүк ээрер машиналар, дүк дыдар кардер, кидис салыр херекселдер, 50 киржикчиге, 30 удуртукчуга бренд комплектилери болгаш паш-сава, баалыңныг улуг тавактар, хууңнар, хымыштар, бидоннар, шүүрлер. Сарлыкчылар аалдарынче уругларны чедирер машинага 500 литр кывар-чаар материалды база саткан. Мөөрей сарлыкчы ёзу-чаңчылдарны диргизер чугула төлевилелин боттандырар, өзүп орар салгалга көшкүн малчын амыдыралдың арга-дуржулгазын дамчыдар арганы берген. Төлевилелдиң дузазы-биле олар сарлыкчы деп мергежилди өрү көдүрүп, өөреникчи ажы-төлге келир үеде мергежил шилип алырынга эптиг байдалды тургузуп бээр деп сорулганы салган.
Бо чылдың сентябрь 1-де Мөген-Бүрен ортумак школазының баазазынга сарлыкчы кижиниң мергежилин, сүттен ак чемнер кылыр технологияны өөредир школа ажыттынган. Төлевилелди кады ажылдап кылыры-биле республикада сураглыг хөй-ниитижи, «Мөген-Бүрен» көдээ ажыл-агый бүдүрүлгезиниң удуртукчузу Өшкү-Саар Аракчааевна Ооржак болгаш ооң коллективин, «Арзайты» КХН-ниң сарлыкчылары болгаш бүдүрүкчү мастерлерин, А.Д. Севек аттыг көдээ культура бажыңын, хууда сайгарлыкчылар Шавар-оол Салчак, Маруся Кара-Сал оларны хаара туткан.
Идип үндүрген төлевилел Мөңгүн-Тайганың Кызыл-Хая суурда өөреникчилер келир үеде мергежил шилип алырынга улуг ужур-дузалыг кылдыр ажылдап турар. Сарлык ажыл-агыйын улам сайзырадып, сарлыкчы кижиниң мергежилин бедидип, чаагай чаңчылдарны, арга-дуржулганы аныяк-өскенге дамчыдып берип, салгалдар аразының харылзаазын тургузар тускай шөлчүгеш болуп турар. Бо төлевилелде чалыы салым-чаяанныгларны илередиринге, культурлуг үнелелдерни камгалап арттырарынга көдээ ишчилерниң идепкейлиг киржилгези көстүп турар.
А.Д. Севек аттыг көдээ культура бажыңынга ада-ие комитединиң даргазы Арина Иргит биле школа директорунуң кижизидилге талазы-биле чөвүлекчизи Алдынай Шыырап «Чалыы сарлыкчының школазы” төлевилелдиң таныштырылгазын эрттиргеннер. Хемчегге өөреникчилер, башкылар болгаш эгелээшкинни деткээн идепкейлиг ада-иелер киришкен. Аалчыларның бирээзи РФ-тиң болгаш ТР-ниң көдээ ажыл-агыйының алдарлыг ажылдакчызы, «Шылгараңгай күш-ажылы дээш», «Тергиин күш-ажылы дээш», «Аныяк гвардейжи», «Күш-ажылдың хоочуну», «II чергениң Кызыгааржыларның тергиини», «Тыва Республиканың алдарлыг мал эмчизи» шаңналдарның болгаш Республика Ордениниң, «Хүндүткелдиң демдээ» орденниң эдилекчизи, билдингир хөй-ниитижи, «Мөген-Бүрен» көдээ ажыл-агый бүдүрүлгезиниң даргазы Өшкү-Саар Ооржак болган.
Хемчегге онзагай черни чайгы үеде бир сарлыктан 50 литр сүттү саапкан аныяк саанчы Онзагай Конгаржап ээлээн. Ооң улуг чедиишкинин Өшкү-Саар Аракчааевна онзалап демдеглээш, тускай байыр чедириишкинин кылып, аныяк-өскенни көдээ ажыл-агыйга кижизидери чугула деп айыткан.
Төлевилелди чедимчелиг чорудары-биле школада эптиг байдал бар: өөредилге мастерскаязы, лаборатория-класстар, столовая болгаш өг. Чүгле чаңгыс сентябрь айда безин өөреникчилерниң, ада-иелерниң болгаш башкыларның кызымак чоруу-биле «Чалыы сарлыкчының школазы» бедик көргүзүглерни чедип алган. Аңаа 150 уруг өөредилгени эрткен. Класс башкыларының болгаш ада-иелерниң удуртулгазы-биле 6-11 класстарның өөреникчилери малчын коданнарже үнүүшкүннерни кылып, 220 литр сарлык сүдүн саап алганнар. Ол сүдүнден уруглар ак-саржаг, быштак, ээжегей, тарак, йогурт болгаш тыва мороженоени кылып, пластик саваларга хаптаан. Өөредилге үезинде уруглар сүт дээрге эң хоолулуг чем, оон кижиниң мага-бодунга херек янзы-бүрү ак чем аймаан кылып ап болур деп чүүлдү билип алганнар. Ада-иелеринден ак чем кылырының шаандагы чажыттарын билип алыр аас-кежиктиг болган.
Сарлык дүгү эң чылыг. Ол меринос хойнуң, тевениң дүгүнден болгаш харын-даа мырыңай өшкү чөөгү – хоюг кашемирден безин чылыг. Сарлык дүгү кижиниң чылыын дашкаар үндүрбес, мага-боду өл, дерлиг-даа болза, кижини доңурбас эм шынарлыг. Оон ыңай чүзү-биле онзаланып турарын уруглар дүк-биле ажылдап турар үезинде билип алганнар. Школаның мастерскаязынга дүктү ылгап, дыдып, ээрип, салып өөренип алгаш, чараш ойнаарактарны, бичии чадыгларны, бызааларга чептерни, панноларны кылып турар. Өттүрүп тургаш салыр арга-биле чуга кидисти база кылып турар.
Төлевилелдиң дээжизи – сарлык эъдин хайындыргаш, демир банкаларга савалап кылыры. Үстүкү класстар өөреникчилери тус черниң цех мастериниң удуртулгазы-биле эъттен чем кылырын шиңгээдип алган. Эң сонуургааны – үр үеде шынарын чидирбейн шыгжаттынар демир банкада сарлык эъди, адап өөренгенивис-биле – тушёнка. Оон аңгыда сарлык эъдинден манчы, буузаны тудуп, куйга хайындырып, холодецтеп, сарлык эъдинден 180 банка тушёнканы хеңмелеп өөренип алган. Сарлык эъдин кылып алгаш, ооң 50-ин ТШО киржикчилеринге гуманитарлыг дуза чедирер тус черниң комитединге хүлээдип бергени өөрүнчүг.
Уруглар «Мен – сарлыкчы мен» деп эссе мөөрейинге киришкен. Тергиин ажылдарга башкылар үнелелдерни берген.
Төлевилелдиң түңнели кылдыр октябрь 3-те школага суму чергелиг ярмарканы организастап, бүдүрген бүгү бараанын делгеп салган. Химиктиг холуксаа чок, арыг бараан ол дораан-на арлы берген – күзелдии-биле төндүр садып аппарган.
Төлевилелдиң доозулганы-биле бо ажыл соксай бербес. Өөреникчилер, ада-иелер болгаш башкылар чаа дериг-херекселдерин улаштыр ажыглаар. Төлевилел сорулгаларын чедип алган болгаш ажылын бүрүнү-биле күүсеткен.
Чейнеш БАЛДЫ, директорнуң өөредилге-кижизидилге ажылының талазы-биле оралакчызы.
Чуруктарны Мөген-Бүрен школазының архивинден алган.
«Шын» №39 2025 чылдың октябрь 9