Чараш чүүлге чаңчыктырарга, эки чүүлче сундугар

Бо чылын республикада 13 школага “Өөредилге” деп федералдыг төлевилелдиң “Көдээ школаларны чаартыры” программазы-биле капиталдыг септелгени чаа өөредилге чылы эгелевээнде кылып дооскан. Сентябрь 1-де көңгүс чаа эвес-даа болза, чаартыр септеп-кылган чырык, чараш школаларже сургуулдар өөренип кирген. Ындыг школаларның бирээзи Таңдының Сосновкада школа.

1964 чылда туттунган школага мынчага чедир капиталдыг септелге чоруттунмаан. Бо чылын федералдыг программа ачызында школаның таваандан эгелээш, кырында серизинге чедир шуптузун чаартып солаан.

Школаның хериминче кирип кээрге, бир дугаарында девискээриниң арыг-силии, булуң бүрүзүн утка-шынарлыг дерээни, чүзүн-баазын чечектерниң хөйү кичээнгейни дораан хаара туда бээр. Школаның директору Аяна Оюн эжик аксындан уткуп келгеш, тайылбырлап кирипти:

– Чылдың-на өөреникчилер болгаш башкыларның дузазы-биле школа девискээрин арыг-силигге тудуп, чечектерни болгаш школа чанында огородувусту шупту демнежип тарып, өстүрүп турар бис. Класс бүрүзү тараан чүүлдерин суггарып, ажаап карактаар чаңчылдыг.

Огородувуста борщ кылырынга чугула шупту ногааны тараан: свекла, огурец, помидор, баклажан, морковь, перец, капуста дээш өске-даа. Бо чылын дузаан огурец 29 банка, капуста 40–50 банка чедип турар. Чылдың-на бо-ла хире дүжүттү ажаап алгаш, школаның столоваязынга дужаар бис. Ынчалдыр өөреникчилеривис ногаа аймаан кыштадыр чип кээр – деп, директор чугаалады.

Бо школаның девискээринче кирип кээрге, Ф. Достоевскийниң “Чараш чүүл делегейни камгалаар” деп чугаазы дораан башка кирер. Шынап-ла, школаның башкылары келир үениң салгалын кижизидип, эртем-билигге өөредип тура, оларның мөзү-шынарынче угланган кижизидилге ажылынче улуг кичээнгей салып турарын моон безин эскерип болур.

– Бис огородтан аңгыда, школа девискээрин ийи аңгы чарып дерээн бис. Девискээр иштинде школаже кокпа оруктуң оң талазын тыва культура, ёзу-чаңчылга үндезилеп кылган. Мында өгнү, ооң чанында аът баглаажын кылганы база анаа эвес. Тыва эр кижиниң хей-аъдын бедидеринге баглааштың ужур-утказы улуг болгай. “Аътты баглап өөредир, аныяан сургап өөредир” деп үлегер домакты көскү черге бижип тура, сургуулдар ону хүннүң-не номчуп эртип тургаш, ооң ханы утказын биле бээр боор деп идегеп турар бис. А кокпа оруктуң солагай талазын орус культурага тураскаадып дерээн. Ында кудук – амыдыралдың кол өзээ, дээрбе – далган-тараа, хлеб, тодуг-догаа чуртталганың демдээ, көвүрүг – чоннар аразында эп-найыралды быжыктырарынче, эртем-сургуулче делгем орукту айыткан демдек, балалайка – орус чоннуң сагыш-сеткил байлаан үндүр ырлаар хөгжүмү – деп, школаның директору кысказы-биле тайылбырлааш, школаның эжиин ажыдып чалааш, ам-на үрде манаан септелгениң канчаар чоруттунганының дугайында тайылбырлады:

– Бо чылгы сентябрь 1-ниң хүнү өөреникчилеривиске, оларның ада-иелеринге болгаш башкыларывыска дыка-ла өөрүнчүг, харын-даа аас-кежиктиг хүн болган деп чугаалап болур. Чүге дээрге шак мындыг чырык, чылыг, чараш боорундан аңгыда, стол, сандайлардан эгелээш, шуптузун чаартып каан школага өөренири, шынап-ла, аас-кежик болбайн аан. Школавыстың капиталдыг септелгезинче 31 сая рубль чарыттынган. Кызылдан Аюхан Амирович Монгушка удурткан хүлээникчи организация апрель 1-ден эгелээш, август 15-те септелгени доозупкан. Оларның кылган ажылын бедии-биле үнелеп, кыска хуусаада кончуг шынарлыг кылдыр школавысты чаартып бергенинге өөрүп, солун арнын таварыштыр четтиргенивисти илередип тур бис.

Школаның дизайн талазы-биле иштики дерилгезин май айда ийи удаа башкылар чыыжынга сайгарып чугаалашкаш, аңгы-аңгы бөлүктерни тургузуп алган бис. Бөлүк бүрүзү бодунуң шилип алган өңүн болгаш канчаар будуур, чүнү чуруурун саналдап турган. Түңнелинде, ниити бадылаашкын соонда, тиилеп үнген бөлүктүң төлевилели ёзугаар школаның ханаларын будуп, чуруп, чараш хевир киирген. Ылаңгыя школавыстың чурулга башкызы Юрий Оюн бүгү чуруктарны чураан. Аңаа өөреникчилер, башкылар болгаш ада-иелер безин дузалажып турган.

Россияның Президентизиниң бо эгелекчи бодалын РФ-тиң Өөредилге яамызы боттандырып, федералдыг программаны тургускаш, көдээ школаларны мынчаар чаартып турары дыка-ла онза-дыр. Кижиниң караанга көстүп турар чүүлдер чараш болур ужурлуг. Ылаңгыя өзүп орар салгал чараш чүүлге чаңчыгып өзер болза, оларның эки чүүлдерже, эртем-билигже чүткүлү улам күштүг болур – деп, Аяна Чырандаевна чугаалады.

Бо хүнде Сосновка суурнуң школазында 368 өөреникчи өөренип турар. Оларның аразында кожуун төвү болур Бай-Хаак суурдан безин сургуулдар өөренип кээп турар. Чаа 2023–2024 өөредилге чылында 11-ги класста чүгле 6 өөреникчи бар. 1-ги классчыларның саны – 11 кижи. Кожа турар Дүрген суурда чүгле эге школа бар болганындан ортумак класстан эгелеп олар база-ла Сосновканың школазында өөредилгезин уламчылап турар. А.Ч. Оюн 2017 чылдан тура директорлап ажылдааш, школаның чоргааралы – башкылар болгаш өөреникчилер деп ол билген. Чүге дээрге чылдың-на доозукчулар аразындан тергиин өөредилгелиг уруглар доозуп турар. Эрткен чылын база 9-ку классты бир өөреникчи тергиин дооскаш, тускай хевирниң аттестадын холга алган. Бо чылын 11-ги класстың алды доозукчузунуң ийизи алдын медальче кордакчылар болуп турар.

Сосновка школазының директорунуң бодунуң амы-хууда ажыл-агыйынга бо чаа өөредилге чылы юбилейлиг – школага ажылдаа-ла Аяна Чырандаевна бо чылын 25 чыл болуп турар.

К. МОНГУШ.
Ада ТЮЛЮШТУҢ тырттырган чуруктары.

«Шын» №68 2023 чылдың сентябрь 13