ХООЧУННАР – ҮЛЕГЕР-ЧИЖЕК
Янзы-бүрү өңнерлиг чечектер, үнүштер болгаш ыяштар девискээринде үнген ол бажың эрткен-дүшкен кижилерге чараш-чаагай кылдыр көстүр. Чурттап турар оран-савазынга бо бажыңның ээлери аажок кам-хайыралыг, ооң дашты аянныг чараш болзун дээш, ону чаагайжыдып турар-дыр деп бодал кижиниң сагыжынга кирер.
Шынап-ла харын, эң чараш болгаш чаагайжыттынган бажың дээш “Чечектел-ле, Кызыл!” деп мөөрейниң түңнелдери-биле бо бажың үргүлчү шаңнадып-мактадып келген. 2018 болгаш 2021 чылдарда “Кызыл хоорайның эң-не чаагайжыттынган бажыңы” деп бедии-биле үнеледип, бирги черлерни ээлээн. Бо күскү хүннерде база Пушкин кудумчуда 69 дугаар бажыңның даштыкы девискээрин чечектер болгаш чараш үнүштер шыва үнген, оларны чарашсынып көрүп олурарга, сагыш-сеткилге өөрүнчүг.
Хөй квартиралыг бо бажыңның даштынга баштай чечектер олуртуп, ону чаагайжыдып эгелээн кижи – күш-ажылдың хоочуну Билчиир Натпит. Чараш чүүлдерге ынак болгаш, чурттап орар оран-савазын база чараш-чаагай кылдыр Билчиир Ховалыговна дерип алыр чаңчылдыг кижи.
– Бажыңның дашты куурара берген чыдар, куп-куу, ээнзиргей кылдыр көстүр боорга, моон ырак эвесте машиналар дугуйлары септээр черден эрги дугуйлар садып алгаш, бажыңның даштыкы эжиктериниң чанынга оларны эккеп салгаш, чечектер олуртуп, оларны суггарып турдум. Оон улаштыр бажыңның чанынга чечектерни көвүдедир тарып кирипкен мен. Чоорту меңээ бажыңның идепкейлиг чурттакчылары дузалажып эгелээн. Александр Кошкар-оолович биле Херелмаа Дагбааевна Моңгуштар, Клим Күжүгетович Каң-оол, Саида Александровна Доржу, Полина Кенден-Сүрүновна Хомушку, Софья Саң-Хөөевна Салчак, Роза Семеновна Даваа, Раиса Болатовна Монгуш дээш элээн каш кижи бажыңывыстың даштыкы девискээрин чараштыр чаагайжыдып турар бис. Бажыңда чурттакчы бүрүзү бистиң ажылывыска киришпес-даа болза, тарып каан чечек-чимиске, үнүштерге камныы илдең-дир – деп, Билчиир Ховалыговна чугаалады.
1966 чылда Тываның көдээ ажыл-агый техникумунуң ветеринария салбырын Билчиир Ховалыговна дооскаш, Өвүр кожууннуң “Торгалыг” совхозка мал эмчилеп ажылдай берген. Өвүр чер-биле ажыл- ижи, амыдырал-чуртталгазы чарылбас болуп, 22 чыл дургузунда Торгалыгның хөгжүлдезинге бодунуң улуг үлүг-хуузун киирген. Мал эмчилеп, “Торгалыг” совхозту директорлап, ол совхоз кооперативтерге чарлырга, көдээ ажыл-агый кооперативи удуртуп, харыысалгалыг албан-дужаалдарга ажылдап чораан. Торгалыгның чонунуң хууда мал-маганы көвүдээрге, мал эмчилериниң ачы-дузазы кончуг херек апаарга, тус черге ветеринария участогун 2002 чылда ажыдып, малды эмнээрин, халдавырлыг аарыгларга удур зооветеринарлыг хемчеглер чорударын организастаан.
Көдээ ажыл-агыйның хөгжүлдезинге киирген улуг ачы-хавыяазы дээш Билчиир Ховалыговна Натпитти ССРЭ-ниң дээди күш-ажылчы шаңналы “Күш-ажылга шылгарал дээш” деп медаль-биле шаңнаан. Натпит Ховалыговна оон-даа өске ССРЭ болгаш республика чергелиг хөй санныг шаңналдарның эдилекчизи.
Тываның көдээ ажыл-агыйының хоочуну анаа олурарынга черле хөңнү чок, бир-ле ажылды кылган турар. Кызыл хоорайга көжүп келгеш, чурттап олурар хөй квартиралыг бажыңының чаагайжыдылгазын он ажыг чыл башкарып келгени ол. 80 харлаарының бүдүүзүнде хөй-ниити ажылын Билчиир Ховалыговна аныяктарга дамчыдып бээриниң байырлыг ёзулалы болган. Кызыл хоорайның Хоочуннар чөвүлелиниң даргазы Ольга Дамдын аңаа кээп киржип, Россияның Хоочуннар чөвүлелиниң Хүндүлел бижиин Билчиир Ховалыговнага тыпсып, быжыг кадыкшылды, аас-кежикти, күштүг тура-сорукту күзээн.
Ш.МОҢГУШ.
Авторнуң тырттырган чуруктары.
“Шын” №71 2023 чылдың сентябрь 20