Чараш эвес "моданы" соксадыр болза эки.

Сөөлгү үеде аңгы-аңгы албан черлериниң, ылаңгыя тус чер бот-башкарылга органнарының социал четкилерде арыннарын ажыдып, ында медээлерни номчуурга, улуг-биче эрге-дужаалдыг дарга-бошкаларның ажыл-чорудулгазын чырыткан чүүлдерде, даргаларның фамилияларын биживес, чүгле адын болгаш адазының адын бижиир чараш эвес "мода" тыптып келген.

Чижээ, "Дүүн Иван Иванович бистиң кожуунга кээп чораан. Кожуун даргазы Петр Петрович биле суму даргазы Олег Олегович Иван Ивановичиге кожуунда, сумуда кандыг ажыл чорудуп турарын илеткээннер" диген уткалыг чүүлдерни сумуларның, кожууннарның болгаш суму, кожуун деңнелдиг албан черлериниң социал четкилерде арыннарындан номчуп болур.

Бо чараш эвес, албан ёзунуң дүрүмнеринге таарышпас чүүлдү, «моданы» та кым эгелеп каан чүве – ону тодарадыры ам болдунмас. Бодавыже, ооң дөзү Тываның, тываларның эрткени феодалдыг үелерден үнген хевирлиг.

Эрткен чүс чылдың 1970 – 80 чылдарында республиканы баштап турган коммунистиг партияның удуртулгазы, хурал-суглаага-даа, солун-сеткүүлдерге-даа: «Тыва феодализмден үнгеш, капитализмни ажыр халааш, социализмже, ооң соонда сайзыраңгай социализмче кирген!» деп илеткеп турганын, ынчан чаш-чалыы, аныяк-даа турган болзумза, эки сактыр-дыр мен. Тыва, тывалар 20-ги чүс чылда, чамдык чоннарның чүс-чүс чылдар иштинде эртер оруун эрткени шын, ооң-биле кым-даа маргыжып шыдавас. Ынчалза-даа чоннуң, ылаңгыя эрге-дужаал ээлээн дарга-бошкаларның мээ-медерелинде феодалдыг үелерниң артынчылары чилиинче киир сиңе берген чүве ирги бе деп чамдык-чамдыкта бодап кээр мен. Ооң бир херечизи – улуг-биче даргаларның фамилияларын безин биживес, чүгле ады-биле адазының адын бижиир апарганывыс ол эвеспе?

Даргаларга ындыг янзылыг онза хүндүткелин көргүзүксээн чамдык ажылдакчылар удуртукчуларын ынчаар бижиптерге, өскелери оларны өттүнүп алгаш, ындыг «мода» сүрүп чорупканы ол деп бодаар мен. Суму, кожуун деңнелдиг дарга-бошкалар шупту дээди эртемниг улус болганда, бо чараш эвес чүүлдү чүге боттары эскерип, соксатпайн турар чүве. Бодавыже, олар база олардан бедик эрге-дужаалдыг дарга-бошкаларны чүгле ады болгаш адазының ады-биле адап, бижиирге, оларга онза хүндүткелди көргүскенивис ол деп бодап турарлар ирги бе деп бодал база бар.

Өске улуска та кандыг, а меңээ амы-хуумда, улуг-биче эрге-дужаалдыг дарга-бошкалар дугайында медээлерде оларның фамилиязын биживейн, чүгле адын, адазының адын бижип каан боорга, чүге-ле ийик, феодалдыг үелер сагыжымга кирер, ынчаар бижээн чүүлдер хайыраатыларга карачалдарның сөгүрүп турганы ышкаш болур чорду…

Тывада, республика деңнелинде, Россияда федералдыг деңнелде мындыг чараш эвес «мода» чок болдур ийин. Россияның Президентизин-даа Владимир Путин деп, Тываның Баштыңын-даа Владислав Ховалыг деп кайда-даа дорт бижип каарга, «хем-даа келдее бербээн, чон-даа чолдая бербээн». Чоннуң хүндүткели оон эвээжей-даа бербээн. Ынчангаш социал четкилерге медээлер бижиирде, феодализмден укталган хире ол сөгүрүүчел багай чаңчылдан адырлып, чараш эвес «моданы» соксадыр болза эки.

/ Мерген АНАЙ-ООЛ, Россияның журналистер эвилелиниң кежигүнү, «Тывамедиабөлүк» информастыг агентилелдиң кол редакторунуң оралакчызы.