Каа-Хем кожууннуң төвү Сарыг-Сеп суурнуң төп кудумчузун каастап турар бажыңнарның бирээзи “Дамырак” бичии уруглар садының ийи каът бажыңы. Дашты чүзүн-бүрү өңнерлиг, чанында тыва өг тиккен, ойнаар шөлдерлиг чараш садик кижилерниң кичээнгейин бодунче чайгаар-ла хаара тырта бээр. Бичии уруглар садының совет үеде, 1987 чылда, туткан бажыңының капитал септелгезин 2024 чылда “Көдээ девискээрлерниң комплекстиг хөгжүлдези” программаның акшаландырыышкыны-биле чоруткан түңнелинде, ол дыка чараш апарган.
“Дамырак” уруглар садының капитал септелгезин болгаш дерилгезин амгы үениң негелделеринге дүүштүр кылган. Ооң ишти чылыг болгаш чырык, дашты арыг-силиг, каас-чараш. Уругларның ойнаар, дыштаныр, удуур өрээлдеринден аңгыда, уруглар садында тыва дыл кабинеди, спорт залчыгажы, хөгжүм залы, медицина кабинеди, психолог болгаш логопед башкыларның өрээлдери дээш садикте кээп турар 200 хире оолдар, уругларның угаан-медерелин болгаш мага-бодун сайзырадырынга таарымчалыг байдал ында тургустунган. Логопед башкы Елена Агеева, психолог башкы Светлана Салчак, эмчи сестразы Чойганмаа Сат дээш “Дамырак” уруглар садының өске-даа ажылдакчылары, уруглар садикке каң кадык, тодуг-догаа, хөглүг-омак турзун дээш, сагыш човангыр, кызымак ажылдап турарлар.
Бичии уруглар садтарында ажы-төлге тыва дылды өөредири “Тыва дылды хөгжүдериниң эчис сорулгалары” республика программазында айыттынган. Сарыг-Септе 5 дугаар “Дамырак” (“Родничок”) уруглар садында кижизидилге болгаш өөредилге ажылы, республикада чамдык садиктерге деңнээрге, элээн делгем байдалдыг. Мында тыва дылды уруглар, оолдарга өөредип турар. Садикте ажы-төлдүң бөлүк бүрүзүнге тыва дыл кичээлин неделяда ийи катап эрттирер кылдыр хүн чурумунда быжыглаттынган. Тыва дыл кичээлиниң үезинде уруглар оларның боттарының назы-харынга таарышкан шүлүкчүгештерни болгаш тыва тоолдарны номчуп, ырыларны ырлажып, тыва дылга чугаалажып ойнап турарлар. Тыва дылда бичии уругларга номчугаштар база “Дамырак” садының тыва дыл өрээлинде бар. Тыва улустуң амыдырал-чуртталгазы-биле уругларны улам чоок таныштырары-биле, садиктиң девискээринге өгнү ада-иелерниң дузазы-биле кылып тиккен. Тыва улус өгнүң иштин дерип, каастап чораан чаңчылдары ёзугаар ооң иштин дерээн.
“Хүрешти – уруглар садтарынче” программаны база “Дамырак” садында боттандырып турар. Тыва хүреш бөлүүнге бичии оолдарны хүлээп алырынга оларның ада-иелериниң чөпшээрели херек. Бир эвес ада-ие оглу садикке хүрежип өөрениринге чөпшээрежир болза, олар оглунуң камгалалын база албан ёзузу-биле тургузар ужурлуг. Тыва национал хүреш бөлүүнге кирген оолдарга хүрештиң ёзу-чаңчылдарын тайылбырлап, көргүзүп, содак-шудакты оларның мага-бодунга таарыштыр даарадып, аргаларны ажыглап, авааңгыр-кашпагай хүрежиринге өөредип турар. “Дамырак” уруглар сады кожуунга бичии оолдар аразынга тыва хүрешти нептередириниң төвү апар чыдар. Уруглар садтарында улуг болгаш школаже өөренип киреринге белеткелдиң бөлүктеринде бичии мөгелерниң аразынга маргылдааларны безин организастап эрттирип турар апарган. Ол маргылдааларга Сарыг-Септе 5 дугаар “Дамырак”, 1 дугаар “Теремок”, Бүрен-Хем суурда “Хүнчүгеш” уруглар садтарының 5–7 харлыг мөгелери киришкен. Тыва хүреш маргылдааларын чаңчылчаан чурум ёзугаар эрттирген. Ол дээрге маргылдааның мурнуу чарыында Россия биле Тываның күрүне туктарын көдүрери, ыдык ырыларын күүседири, мөгелерниң девиири. Хүрешке шүүлген болгаш үжүүрлешкен мөгелерни шаңнаарындан аңгыда, чараш хүреш, чараш арга, тиилелгеже чүткүл дээш тускай шаңналдарны база тыпсып турар.
2025 чылда Шагаа байырлалының үезинде “Хүреш- ти – уруглар садтарынче” программа ёзугаар уруглар садтарының улуг бөлүктерде мөгелериниң аразынга төп болгаш мурнуу зоналар маргылдаазын Таңды кожууннуң Балгазын суурга эрттирген. Ол маргылдаага Каа-Хем, Чеди-Хөл, Бии-Хем, Эрзин, Таңды, Тожу, Тес-Хем, Кызыл кожууннарның болгаш Кызыл хоорайның 6–7 харлыг бичии мөгелери киришкен. Сарыг-Септиң 5 дугаар “Дамырак” уруглар садының мөгези Лакпа Каң-Демир шаңналдыг үшкү черни чаалап алган.
Сарыг-Септиң 5 дугаар “Дамырак” садында уругларга сонуурганчыг болгаш ажыктыг чүүлдер хөй. Оларның аразында уругларның эң ынак байырлалы — авалар байырлалы – Март 8. Авалары ол хүн садикке кээрге, ажы-төлү оларга ыр-шоорлап берип, шүлүктерни номчуп, боттарының кылып алганы белектерни сөңнээрлер. Уругларга эң хөглүг байырлал — Каткы хүнү апрель 1. Ол хүнде оолдар, уруглар бот-боттарын “мегележип” ойнап, клоуннар кылдыр хуулдур кеттинип алган кижизидикчи башкылары-биле кады каткы-хөглүг оюннар ойнап шаг болурлар.
“Дамырак” садчыгаш Каа-Хем хемниң эриинден ырак эвесте, арга-арыг кыдыында турар. Ынчангаш садиктиң девискээринде ужуп, янзы-бүрү үннери-биле ырлажып, эдип турар куштар хөй. Оларга “Дамырактың” уруглары бажыңчыгаштарны кылып берип, ыяштарга азып, куштарның боттарын чемгереринге аажок ынактар. Чылдың-на апрель 2-де “Куштар бистиң өңнүктеривис” деп байырлалды эрттирери чаңчыл апарган. Ол хүн олар куштарга кылып бергени бажыңчыгаштар делгелгезин база эрттирип турар. Куштар дугайында ырыларны ырлажып, шүлүктерни номчуп, оолдар, уруглар аразында мөөрейлежип турарлар. Бо чылын ол байырлал кижизидикчи башкы Елена Александровна Агееваның удуртулгазы-биле кончуг солун эрткен.
Апрель 2 – Куштар хүнүнге тураскааткан «Эколята – друзья пернатых” деп Бүгү-российжи мөөрейниң регион чергелиг чадазынга “Дамырак” садының уруглары башкы Василиса Обединаның удуртулгазы-биле 2025 чылда киришкеш, школа назыны четпээн «Эколята — дошколята» номинацияга 3-кү черни ээлээннер.
Сарыг-Септиң “Дамырак” уруглар садында ажы-төл мындыг солун, оларга ажыктыг байдалда каң кадык, омак-хөглүг доругуп өзүп турарлар.
Ш. ЛОПСАН.
Чуруктарны уруглар садының интернетте арнындан хоолгалаан.
“Шын” №13 2025 чылдың апрель 10