Чаражын аар, чаражын!

Хөглүг-шоваа бичии чашты
өөрүп, чаптап өстүрдүң-даа,
хөрээңге ону чыыра туткаш:
– Чаражын аар, чаражын! – деп,
Чаптап, таалап тургулаар сен.

Бо одуруглар Тываның ат-сураглыг чогаалчыларының бирээзи, шүлүкчү Светлана Козлованың 1958 чылда бижээни «Чаражын аар!» деп шүлүүнүң очулгазындан одуруглар-дыр. Ол кайгамчык шүлүктү тыва дылче Тываның улустуң чогаалчызы Александр Даржай очулдурган. Ава дугайында Светлана Владимировнаның шүлүү ооң бодунуң тыва чер-биле тудуш салым-хуузун, тыва черге хөй ажы-төлдүг боорун ынчан-на баш бурунгаар авыралдап каан-даа ышкаш.

Светлана Козлова, ооң уруг-дарыының адазы, база-ла чогаалчы Анатолий Емельянов ышкаш орус чогаалчылар чокта тыва литература өскүссүргей ышкаш апарган деп сөөлгү үеде эскерип турар апарган бис. Бистиң орус чогаалчыларывыс тыва чер-биле салым-чолун, ажыл-херээн доңнаштыргаш, ону чогаалдарынга алгап-мактап чорааннар. Светлана Козлованың шүлүктеринге тыва биле орус сөстер ала-чайгаар-ла аяннажып, оларның сөс-домааның каасталгазы апарган. Ооң чижээнге үстүнде номчаанывыс одуругларны орус дылга номчуулуңар.

Когда на руках ребенка
Смеющегося поднимала,
Звенело нежностью сердце:
– Чараш, чараш – красота!

Тыва литератураны суртаалдаарынга, тыва чогаалчыларның чогаалдарын очулдуруп, орус дылдыг номчукчуларга сонуургадырынга, оларның сагыш-сеткилинге чедиреринге Светлана Владимировна улуг үлүг-хуузун киирген. Монгуш Кенин-Лопсанның «Чүгүрүк Сарала» деп романы, Сергей Пюрбюнуң, Александр Даржайның, Монгуш Өлчей-оолдуң шүлүктери дээш хөй тыва чогаалчыларның чогаалдарын орус дылче очулдурган.

Светлана Козлова тыва дылдың чечен-мергенин билип ап, бодунуң шүлүктеринге тыва дылдың сөстерин орус дылче очулга чокка, согажалай киириптерге, оларның утка-шынары улам ханы, улам чараш апарып, номчуурга, ана, чайгаар-ла аялгаландыр куттулуп кээр. Ооң «Башкылар дугайында балладазында» мындыг чараш одуруглар бар.

«Башкы» в Туве зовут учителей,
Нет слова благодарней, и теплей.

Светлана Владимировна боду база Тываның орус дылга бижиир чогаалчыларының башкызы болган. Бүгү назынында ажылдап келгени «Тувинская правда» солунга «Исток» чечен чогаал каттыжыышкынын ажыдып, Тываның орус дылга бижиир чогаалчыларының ийи-үш салгалының сагыш-сеткилинге чечен сөстүң өзүмнерин тарып каан. Оларның хөй кезии Евгений Антуфьев, Юрий Вотяков, Людмила Санчай, Эмма Цаллагова, Саяна Өндүр дээш өскелер-даа Тывага болгаш оон дашкаар ат-сураа билдингир шүлүкчүлер болганнар.

Светлана Козлованың шүлүктериниң баштайгы чыындызы «Камнерез» (Даш чонукчузу) деп ат-биле 1962 чылда чырыкче үнген. Ниитизи-биле Светлана Козлова 8 номнуң автору. Тываның солуннары, «Улуг-Хем» чечен чогаал сеткүүлү-биле чергелештир, «Комсомольская правда», «Литературная жизнь» солуннарга, «Сибирские огни», «Знамя» журналдарга доктаамал парладып чораан. 1976 чылда «Москва» ном үндүрер черге «Слышу гром» деп ному үнген.

Светлана Владимировна каяа-даа чорда, ооң сагыш-сеткили кезээде Тываже тырттылар турган. Москваның эмнелгелериниң бирээзинге ол эмнедип чыдырда, бистиң чаңгыс чер чурттуувус Надежда Золотухина ужуражып чеде бээрге: «Тываже дыка-ла чаныксап тур мен» – деп чугаалаан. Ооң күзели бүтпейн барган. Светлана Владимировнаны Москваның Ваганьск хөөрүнде орнукшудуп каан. Тываның ат-сураглыг спортчузу Вячеслав Хопров чогаалчывыстың чевээнге ооң чурттап, ынакшып, ажы-төлүн чырык черге бодарадып, чогаалдарын бижип чорааны ынак чурту Тываның ыдыктыг хөрзүнүн аппарып каан.

Тываның онзагай чогаадыкчы салым-чаяанныг орус чогаалчылары Михаил Пахомов, Светлана Козлова, Анатолий Емельянов, Галина Принцева оларның бижип каан чогаалдары тыва литератураның эртинелери. Олар тыва чечен чогаалга онзагай черни кажан кезээде ээлеп артар.

/ Шаңгыр-оол СУВАҢ, чогаалчы.