«Бажынче хан чүгүре берген”, “хан базыышкынынга соктурган”, “үпчү-боду билинместээн”, “мөчүзү чартыктаан” деп, мээже хан дамчыдар дамырлар чарлып-үрелгениниң хевирлерин ынча дижип турар бис. Ында чылдагаан-на бар, чүге дизе мында чугаа мээниң кандыг-бир кезээнче хан дамчыдар дамырлар дунуп (эмболия), тарлап-чиңгелеп (стеноз), чарлып эгелээрге, хан дамчыдылгазынга хажыышкыннар болуп, инсультунуң (чартыктаар аарыгның) тыптырынга чылдагааннар дугайында чоруп турар.
Ооң эмнээшкини база ооң соонда агартылгазы үр хуусаалыг дээрзи чугаажок, ынчап келирге бо кыска материалга эге кылдыр алдынган хуусаа анаа-ла-бир туугай бодаашкын, аяннажылга кылдыр ажыглаан сөс-түр ийин. Хамык-ла чүүл аарыгның мээге кайы хире деггенинден, ооң чадазындан, аарыг кижиниң бодундан база ооң амыдыралга хамаарылгазындан кол хамааржыр. Чартык чыл болганда сегип чоруй баар улус-даа турар-ла, каш-каш чыл улаштыр эмнедип кээрлер-даа бар-ла. Ынчап келирге бүгү чүве боттан хамааржыр.
Ук аарыг-биле демисел бистиң республикада канчаар тургустунганыл? Бөгүн ол биске эң-не чугула болгу дег. Ынчангаш чогум-на маңаа каксы доктаап көрээлиңер.
Он чылдаар дей берген төп
Тывада чүрек-дамыр аарыгларының иштинде чартыктаар аарыг база нептереңгей болуп турар. Бис ышкаш эвээш санныг чонга ооң айыылдыын эскерип билгеш, регионнуң эрге-чагыргалары 2013 чылдың декабрь 1-де 1 дугаар республика эмнелгезиниң баазазынга чүрек-дамыр аарыгларлыг кижилерни эмнеп, шинчилээр регионалдыг төптү ажыткан. Келир чылын ооң тургустунганындан бээр 10 чыл болур. Ук төптүң кол-ла чорудуп турар ажылы – мээниң хан дамчыдылгазында аар хажыышкыннар (инсульт, транзиторлуг ишемия) база аар коронарлыг хоочу (хан дамчыдылгазының боглуп-дугланганы-биле чүректиң шыңганнарының кезик-чамдыызының өлүгленири, турум эвес стенокардия) дээн чижектиг аар чүрек-дамыр аарыгларлыг кижилерни шинчилээри болгаш эмнээри болур.
Мооң мурнунда чылдарда чүрекке кезиишкинерни Новосибирск, Томск, Красноярск, Москва дээн чижектиг улуг хоорайларга чорудуп турган болза, ам чүрек дамырларының тарлаан кезээнге стент салыры дээн ышкаш айыылы улуг эвес кезиишкиннерни регионалдыг чүрек-дамыр төвүнде кылып турар апарган. Бо адырда эмчи кадрларның сөөлгү үеде немежип көвүдээни, эмнээшкинниң чаа арга-хоргаларының тыптып келгени чамдык көскү чедиишкиннерге салдарын чедирип турар. Амгы үениң чаа эмнелге дериг-херекселдери база маңаа сөөлгү эвес рольду ойнап турар. “Кадык камгалалы” национал төлевилелдиң “Чүрек-дамыр аарыглары-биле демисел” деп федералдыг төлевилелиниң ачызында сөөлгү ийи чылдың дургузунда хан дамчыдар системаның аарыгларын шинчилээринге база эмнээринге көрдүнген 15 дериг-херекселди регионалдыг төп алган. 2021 чылда ам-даа 8 кезек дериг-херекселди ук төлевилел езугаар алгаш, эптеп тургускан. Олар дээрге мээже хан дамчыдылгазы хажыышкынныг кижилерге эмчи реабилитациязын чорудуп, бут кырынга тургузарынга дуза чедирер тренажер херекселдер-дир.
Бо чылын ук төпке мээже хан дамчыдылгазы хажыышкынныг 392 кижи эмнээшкинни эрткен, ооң 158-и чартыктаар аарыгдан аараан.
Эмболия биле тромбоэмболия
Эмболия (дамыр дунары) кол нуруузунда дамырның ханаларының чагланып, чоорту дунуп каарын ынча дээр. Дунган дамырларның үстү бээрин тромбоэмболия дээр. Херек кырында ону бажынче азы мээзинче хан чүгүре берген база дижир. Хан базыышкыны улгатканда, баш сөөгү аар кемдээнде, дамырлар чиңгелээнде башче хан чүгүрүп болур.
Мээже хан дамчыдылгазының аар хажыышкыннарының айыылын кезек хоочулар болдуруп турар: баш мээзиниң дамырларының атеросклерозу; чивеңнээш аритмия; чүректиң шыңганнарының кезик-чамдыызының өлүгленири (миокард инфарктызы); хан базыышкынының бедиири; дамырлар херлир аарыг; ханның дестелбези; чигир аарыы; семириири; амыдыралдың шимчээшкин чок овур-хевири; таакпылаары; алкоголизм.
Чартыктаар аарыг (инсульт) “аныяксаан”
Сөөлгү үеде чартыктаар аарыг (инсульт) “аныяксаан” деп эмчилер санап турарлар. Мооң мурнунда ук аарыгдан кол нуруузунда 30 хар ажа дүже берген, агаар-дээр чүдерээрге, эрги хоочулары кирип кээр, аар-кадыг азы угаан-медерел ажылы кол нуруузунда кылып чоруур кижилер аарып турган болза, ам ол хар-назы талазы-биле, ылап-ла, “аныяксаан”. Аныяктар, бичии улус безин оон аарып турар апарган. Ооң тыптып келиринге амыдыралывыстың овур-хевири, чип турар аъш-чемивис, хоралыг чаңчылдарывыс салдарлыг. Садыг-базаарда саарып турар аъш-чемниң хөй нуруузу химия холумактыг, ында арыг бараан черле чок апарган. Ындазында-ла баштың тар, чиңге дамырларынга таакпы база улуг хораны чедирип турар. Таакпы ыжындан дамырлар улам тарлап, мээге кислородту болур-чогууру-биле чедирбестеп эгелээр. Өй-кызыгаар чок арага-дары ижери база хоралыг.
Түңнел чок маргыжыглар?
Амгы үеде тываларның ортузунда чартыктаар аарыгның нептереңгейжээнин чаңчылчаан аъш-чемивис-биле холбап турар. Дустуг, үстүг-чаглыг чемни, эът аймаан, өреме-саржагны чемге хөй ажыглап турарывыс чартыктаар аарыгны болдуруп турар деп санап турар. Оларны холестерин көвүдедиринге шамнап турары ол хевирлиг. Ук-аймаанда чартыктап чораан улустуг кижилер база инсультудан аарыырынга туралыг дижир. Бир чеже чартыктаар аарыгны ызыгуур салгаар деп элдээртип турары ол.
Ынчалза-даа сөөлгү үеде аарыгның тыптып келиринге хамаарыштыр бот-боттарынга удурланышкак чигзиниглиг бодалдар тыптып келген. Бүгү назынында чаглыг эът, үстүг чем чип, дустуг шай ижип чораан тывалар чартыктаар аарыглардан шаанда чүге хаая аарып турганыл? Ам кээп оон калбаа-биле аарып турар апарганы чүдел?
Чаглыг хой эъди ханда холестеринниң деңнелин чавызадыр шинектиг деп сөөлгү үениң шинчилелдери бадыткап турар. Ынчан дамырның ханаларынга холестерин (чаг хевирлиг бүдүмел-дир ийин але) чыпшынмастап, кижиге айыылдыг эвес апаар. Аңаа чөрүшкек бодалдар база бар. Та кайызынга бүзүрээр чүве. Ынчалзажок эмульгатор, химия долган аъш-чемге шамнап турары черле барымдаалыг хире. Хоолу чок аъш-чем, янзы-бүрү суксуннар, шынары чок таакпы чартыктаар аарыгның тыптып келиринге салдарлыг дээрзинге маргыжыг турбас. Ынчангаш таакпыны тыртарын черле шегледип, ооң ыжының хоранындан оваарнып, айыылындан ойлап чорааны дээре. Хан базыышкынын доктаамал хынап, ханда чигирниң деңнелин билип алыры-биле өйлеп-өйлеп анализтер дужаап турары күзенчиг. Холестеринни база үргүлчү хынап турар болза эки.
Инсульт (чартыктаар аарыг) деп чүл?
Инсульт дээрге хан дамчыдылгазының хажыышкыны-дыр, ол дамырлар дунуп азы чарылганда тыптып келир. Мээниң улуг полушариезиниң хан-биле хандырылгазы үрелип, нейроннар аштап эгелээш, оон өлүп каар. Инсульт ийи кол хевирлиг болур: ишемический (мээниң инфарктызы) база геморрагический (баш сөөгүнүң иштинге хан төктүрү – хан чүгүрери). Бир эвес мээниң клеткалары кислородту болгаш хоолулуг бүдүмелдерни болур-чогууру-биле албайн барза, кижи өлүр.
Чартыктаан кижи канчап баарыл?
Инсульт – ол дээрге башче хан дамчыдылгазын харыылап турар дамырларның дунганындан азы чарылганындан тыптыр хажыышкын-дыр. Дес хан – тромб азы дештип-чарылган дамырдан төгүлген хан мээже ханны хажыышкынныг чедирип эгелээр, кислородтуң болгаш глюкозаның чедишпези мээниң клеткаларының өлүмүнге чедирип, мөчүлерниң кайы- бирээзиниң шимчээшкининге, дыл-домактың, чугааның азы угаан-медерелдиң байдалының хажыышкыннарынга чедирер.
Чартыктаан улус каш чыл чурттап болурларыл?
60 хар соонда чартыктаан улустуң амыдыраарының ортумак назыны: 60 – 69 хар назылыгларга – эр улус 6 – 8 чыл, херээженнер – 4 – 7 чыл; 70 – 79 хар назылыгларга – эр улус 4 – 5 чыл, херээжен- нер – 4 – 6 чыл; 80 хардан болгаш оон өрү назылыг- ларга – эр улус 2 – 3 чыл, херээженнер 3 – 4 чыл.
Ынчалзажок бо бүгүден муңгак түңнел үндүрүп, сагышсыраан ажыы база чок, хамык чүүл кижиниң бодундан, амыдыралының овур-хевиринден, аңаа хамаарылгазындан, чүткүл-соруундан, ажаап-тежээлдезинден кол хамааржыр дээрзин үстүнде каксы айыткан бис.
А. ХЕРТЕК.