Чамдык ада-иелер ажы-төлү-биле акша дугайында чугаалашпас, оларга ооң херээ чок деп санаар. Ынчалза-даа бистиң амыдыралывыс акша-биле сырый харылзаалыг. Уругну акша-төгерикти үнелеп, шын чарыгдап билир кылдыр өөредири, чемненип олургаш бодун канчаар шын алдынарын өөредири дег, чугула черни ээлеп турар.
Дыка хөй ада-иелер ажы-төлүнге саң-хөө темазын канчаар чугаалаарын орта билбес. Ада-иелерниң акшага хамаарыштыр эң-не нептереңгей айтырыгларын бо чүүлге көөр бис.
Саң-хөө айтырыгларын ажы-төл-биле чугаалажыры чугула бе?
Бир-ле дугаарында ада-ие өг-бүлениң чидиг айтырыгларын боттары чугаалашкаш, ажы-төлүнге канчаар тайылбырлаарын шиитпирлеп алыр. Ажы-төл ашак-кадайның кымның хөй акша ажылдап турарын, кымның акша-төгерикти шын эвес чарыгдап турарының дугайында изиг- изиг чугааларының херечизи болбас ужурлуг. Ол айтырыгларны шиитпирлеп алгаш, өг-бүлениң экономиказының, акшаны кайыын, канчаар ап турарының дугайында ажы-төлүнге чугаалап бээр. Акшаны ачазы ажылдааш, ооң-биле аъш-чемни болгаш ойнаарактарны садып берип болур деп чүүлдү ийи харлыг чаш билип алыр болза эки. 3 харлыг чашка, агаарлап чорааш, авазы ам дораан ооң күзээни ойнааракты садып берип шыдавас. Ынчалза-даа каш хонгаш ол ойнааракты авазы садып берип болур деп чүүлдү билген турар. Дөрт харлыг уруг ооң садыгга көрүп кааны, өртээ аар ойнаараан ада-иези бир ай дургузунда акшазын чыып алгаш, садып берип болур деп билген турар ужурлуг. Беш харлыында уруг шору санап билир апаар. Садар аъш-чемниң даңзызын тургузарда, беш харлыг төлдүң сонуургалын оттурар. Ол даңзыже уругнуң чиксээри амданныг чемнерни киирерин утпаңар. Ажы-төлүңер авам-ачам акшаны шын чарыгдап билир деп чүүлдү көөрү чугула. Өг-бүлеңер ийи дугаар төлдүг болуп шыдаар бе, өг-бүлеңерниң бюджеди ону уур бе дээн ышкаш темага араңарда чугааңарны чаш уруг дыңнавас ужурлуг. Чаа бажыңче көжери, машина садары, акша чээри, өре негээри, эмнээшкинче чарыгдал, кредит төлээри дээн ышкаш нарын темаларны чаш уруг дыңнавас ужурлуг. Улуг улус «улуг» бергелерни боттары шиитпирлээр, чаш кижиге аар «чүък» чүдүрбес.
Элээди кижини өг-бүлениң бюджедин шиитпирлээринче киириштирген ажыы бар бе?
Ада-ие ийи боду өг-бүлезиниң бюджедин шиитпирлээн соонда, ажы-төлүн кыйгыргаш, дыштанылганы ажыктыг болгаш солун кылдыр эрттирер ийи арга-бар-дыр, «Бирээзи лагерь, өскези өске хоорайларже аян-чорук, кайызын шилип алыр сен?» азы «Чаа чылда белек кылдыр азы бир болза конструктор, кайызын садып бээли?» дээн ышкаш шилилгени ажы-төлге тургузар.
Акшаның үнезин билир кылдыр уругну канчаар өөредирил?
Бир эвес ачазы өг-бүлениң бюджедин авазы шын чарыгдап турарын билир, а авазы ачазының ажылдап эккелген акшазын үнелеп турар болза, уругга акшаның үнезин тайылбырлаары көңгүс белен болур. Ажы-төлүңер акша төнер, ада-иези өске чугула херектиг чүүлдерже чарыгдал үндүрүп турар дугайында билир хөңнү чок, дөртен-бежен-даа дугаар машинаны садарын негеп, силерни «харам, каржы» деп одап эгелээн. А силер бүдүү иштиңерде ажы-төлүңерге чөпшээрежип, акша чедишпес деп муңчулуп турар болзуңарза, өг-бүлеңерде акша чугула черни ээлеп, силерни башкарып эгелээн-дир.
Акшага шын хамаарылга дээрге-ле чугула чүүлдерни (чурттаар оран-сава, аъш-чем, сезон аайы-биле кедер идик-хеп, арыг-силигни сагыырынга чугула херек чүүлдер дээш оон-даа өске) ийиги чергениң (даштыкы марканың машиназы, бажыңга евро септелге, өртээ аар ойнаарак дээш оон-даа өске амыдыралга чугула херек эвес чүүлдер) хереглелдеринден ылгап билири болур. Бир эвес ада- иези үргүлчү акша-төгериктиң чедишпезиниң дугайында чугаалажып-ла турар болза, ажы-төл база акша дугайында бодап туруп бээр.
Ажы-төл акшаны шын чарыгдап билир кылдыр өөредирде, эң-не баштай кармак акшазы бергеш, кайы хире хуусаага ол акша чедерил, ооң-биле чүнү садып ап болурул дээн ышкаш темага кады чугаалажыр. Чижээлээрге, ада-иезиниң берген акшазы-биле таакпы дээн ышкаш хоралыг чүүлдер сатпас. Берген акшаңар-биле чүнү садып алыксап турарын сонуургап айтырып, ооң күзелин бүдүреринге чедер-четпезин тодарадып болур силер. Бодуңарның бодалыңарны, күзелиңерни сыгаваңар, айтыргаш, харыызын дыңнаар. Бир эвес ажы-төлүңер неделя дургузунда ажыглаар кармак акшазын чаңгыс хүн төндүр чарыгдапкаш, база катап акша дилээр болза, неделя дургузунда ажыглаар кылдыр бергениңерни, ам чүгле алды хонгаш акша ап болурун чугаалаңар.
Ажы-төлүңерниң акшазын канчаар чарыгдаанын кажан-даа кыжырып каттырбаңар, сургаваңар! Сургаал орнунга бодунуң дуржулгазындан ол дыка хөйнү билип алыр. Ынчалза-даа «Авай, мен акшамны, кудумчуга диленип олурар кижини кээргээш, бериптим» азы «Меңээ ам база акша херек, эжимге ада-иези акша бербээн боорга, чартыын бериптим» дээн ышкаш кажарлаашкынга алыспаңар.
Өске улуска дузалажыксаар чымчак сеткилин деткиксезиңерзе-даа, кээргенчиг улус-биле үлежип-даа тургаш, буянныг ажыл-херээң бодуңнуң хире-шааңдан эртпес ужурлуг деп ажы-төлүңерни билиндирери чугула дээрзин утпаңар. Буянныг үүлени өске кижиниң хөреңгизи-биле кылып болбас деп чүүлдү билиндирериңер ол.
Каш харлыындан эгелеп кармак акшазы берип болурул?
Ажы-төл школадан боду чанып кээп турар апаарга, кармак акшазын берип эгелээр. Стакан сок биле хуужуур азы бир мороженое садып алыр хире түңнүг акша школачының карманынга турар ужурлуг.
Уругну акша-биле канчаар шаңнап болурул?
Урууңар бодунуң удуур өрээлин аштап- арыглаарындан чалгаараарга, канчаар аайланырын көргүскеш, өрээлин аштап кааптарга, кино азы концерт көөр билет садып бээрин аазаңар. 100 акша бээр мен дээн ышкаш аазаашкын кылбаңар.
Бичии оглуңар садыгга баргаш, холу чедер чүүл бүрүзүн тудуп, алыксап туруп бээр болза, чурумнуг боор болза, ооң бодунуң шилип алганы шоколадты азы бичии ойнааракты садып бээрин аазап, дугуржуп алыңар. Чаалап алган ойнаарагын азы конфетазын тутсуп тура, мактап-мактап, байырлыг езу-биле сунуңар. Бир конфет тудускаш, «Ма, мону ап ал, чүгле өске чүге-даа дегбе!» деп каржыланып, кончуваңар!
Оглуңарның хүннүң-не кылыр ажылы бок үндүрери дижик. Чүге-ле ийик, ол хүлээлгезин хүннүң-не уттуп алыр. Бок үндүрер графикти саазынга бижээш, ханага аскаш, хүннүң-не бокту үндүрер, боду демдеглеп турар кылдыр дугурушкаш, неделя төнчүзүнде ооң күзээни бир-ле улуг эвес чүүлдү садып бээр кылдыр дугуржуп алыңар. Неделяның эгезинде ооң күзээн чүүлүн садып бергеш, бир неделя дургузунда утпайн, бокту үндүрүп турарының дугайында дугуржулга кылбаңар!
Ажы-төлүңер силерниң карманыңардан азы акшаңар хавындан үүрмек чоостар албазы дээш, акша чыыр тускай савадан саткаш, үүрмек ашкаларыңарның каш хуузун өйлей берип туруңар. Акшаны чыып өөренир бир арга-дыр. Ажы-төлүңер күткүлгеге алыспазын дээш, душкан-на черге акша-көпееңер салбаңар.
18 харга чедир ажы-төл акша ажылдаар ужурлуг бе?
14 харлапкан уруг бодунуң шыдаар шаа-биле хүнде 6–8 шак иштинде ажылдап болур. Бажың ажылы-биле төлевирлиг күш-ажылды будаваңар. Бажың ажылынга дузалажыры кижи бүрүзүнүң хүлээлгези болур. Мактал, хүндүткел, өөрүп четтириишкин-биле бажың ажылын үнелээр. А кырган-авазының херимин будууру, кожазының оглун бир шак көржүп бээри, даайының машиназын чууру дээн ышкаш чүүлдер төлевирлиг күш-ажылга хамааржыр.
Элээдилер чүнү кылып болурул?
Кожазының ыдын агаарладып, бодундан бичии уругларның онаалгазынга дузалажып болур дээн ышкаш шыдапкы дег ажылдарын кылып болур. Ол ажылдар школачының өөредилгезинге шаптыктавас ужурлуг. Ажылдап алган акшазын канчаар чарыырын уруг боду шиитпирлээр. Бир эвес киржип туруп бээр болзуңарза, ооң акша ажылдаар күзели чиде бээр. Ынчалза-даа хоруглуг чүүлдер сатпас дугайында дүрүмнү сагыыры чугула.
Айдың ОНДАР белеткээн.
"Шын" №60, 2023 чылдың август 12