Чаштар — амыдыралдың чечектери

Июнь 1 — Бүгү-делегейниң уруглар камгалалының хүнүнде Тываның бүгү культура албан черлери ниитизи-биле 240 ажыг оюн-тоглаалыг хемчеглерни республика девискээринге эрттирген.

Кызыл хоорайның хөй кижи чыглыр бүгү парктары, сесерликтер, шөлчүгештеринге янзы-бүрү хемчеглер эрткилээн. Оларның аразында көскү черни Кызылдың Бичии көрүкчүлер театрының 60 харлаан юбилейинге тураскааткан байырлыг хемчег Тываның В.Көк-оол аттыг Национал хөгжүм-шии театрынга болуп эрткен.

1964 чылдың июнь 1-де, Бүгү-делегейниң уруглар камгалалының хүнүнде, Тыва АССР-ниң Сайыттар чөвүлелиниң доктаалы ёзугаар Кызылга Бичии көрүкчүлерниң театры тургустунган. Баштайгы режиссёрлары Москваның культура болгаш уран чүүл институдунуң доозукчулары Сергей Баир, Зоя Саая болганнар. Оларның соонда Москваның культура институдунуң доозукчузу, Россияның болгаш Тываның культуразының алдарлыг ажылдакчызы, “Буян-Бадыргы” орденниң III чадазының кавалери, салым-чаяанныг режиссёр Айлана Чадамба 50 чыл дургузунда театрны удуртуп турар.

Бо чараш байырлалга чаладып келген хүндүлүг аалчылар аразындан ТР-ниң Чазак Даргазының оралакчызы Орлан Сарыглар сөс ап байыр чедиргеш, Тыва Чазактың мурнундан 500 муң рубльдиң сертификадын юбилейлээн театрга тывыскаш, ТР-ниң Чазак Даргазының Өөрүп четтириишкин болгаш хүндүлел бижиктерин театрның ажылдакчыларынга тывыскылаан.

“Тыва Республиканың культуразының алдарлыг ажылдакчызы” бедик атты Станислав Ооржакка тыпсып турда, театрның режиссеру Айлана Леонидовна бо доозукчузунга чоргаарланып турарын дыңнаткаш, ооң 9 харлыындан тура театрга кээп эгелээш, ону дооскаш, улаштыр бо талазы-биле дээди эртем чедип алгаш, амгы үеде төрээн театрында башкылап ажылдап турарын чыылганнарга таныштырган. Ол ышкаш база бир доозукчузу, байырлыг хемчегниң башкарыкчыларының бирээзи, Тываның алдарлыг артизи Уран-оол Стал-оолду адап, олар бичиизинден тура театрга келгеш, улаштыр салым-хуузун ооң-биле холбап ажылдап чоруурунга өөрүп турарын чугаалаан. Кызылдың чагыргазының мурнундан 100 муң рубльдиң сертификадын найысылалдың мэриниң оралакчызы Наталья Попугалова тывыскаш, хүндүлел бижиктер-биле театрның ажылдакчыларын шаңнаан.
База бир солун чүүл, Айлана Леонидовна Москваның цирк артизи Демир Хертекти чалап, киириштирген. Ол ышкаш 100 харлап турар “Үш семиспейлер” деп Юрий Олешаның тоолун долгандыр юбилейлиг көргүзүгнүң сценарийин тургусканын көрүкчүлер сонуургаан.
Чеже-даа бичии болза, Бүгү-россия, делегей чергелиг фестивальдар, мөөрейлерниң дээди үнелелин ап турганы-биле Тывадан дашкаар шагда-ла ады билдингир болу берген Кызылдың Бичии көрүкчүлер театры бо хүнде культура адырының кадрлар белеткээр база бир онза чери апарган дизе хөөредиг болбас.

КПКУ-НУҢ 10 ЧЫЛ ОЮНГА

Июнь 1-де база бир юбилейлиг хемчег Тываның Алдан-Маадыр аттыг Национал музейинде Кызылдың президентиниң кадет училищезиниң 10 чыл оюнга тураскааткан делгелге ажыттынган. Ооң байырлыг ажыдыышкынынга ТР-ниң Чазак Даргазының оралакчызы Орлан Сарыглар, ТР-ниң эртем болгаш өөредилге сайыды Елена Хардикова, ТР-ниң культура сайыды Виктор Чигжит КПКУ-нуң удуртукчузу Уран-кыс Ондар киришкен.

Чыылганнар КПКУ-нуң 10 чыл дургузунда чедиишкиннери, медальдары, дипломнары, кубоктары болгаш аңгы-аңгы фестивальдарга киириштирген төлевилелдериниң дугайында болгаш кадеттерниң хол-биле кылган ажылдары – национал ойнаар-кыстар, самолёттар макеттери, чонар-даштан сиилбип кылган ажылдар, чураан чуруктар, скиф үезиниң аянын киирген кидистен, пордан янзы-бүрү кылыглар дээш өске-даа чүүлдерни делгелгеден сонуургап көрген.
Делгелге соонда, музейниң хуралдаар залынга “Дагларым” деп аттыг кадеттерниң чогаадыкчы каттыжыышкынының тырттырганы “Хөөмей — чоннуң сагыш-сеткили” деп барымдаалыг фильмниң көрүлдези болган.

“Российжи кадеттер чыскаалында 10 чыл” деп делгелге июнь 28-ке чедир уламчылаар.

БАШТАЙГЫЛАРНЫҢ ШИМЧЭЭШКИНИ

Ол хүн Кызылдың Аныяктар өргээзиниң чанынга бүгү-россия чергелиг “Баштайгыларның шимчээшкини” республика салбырының төлээлери фестиваль хевиринге солун хемчеглерни организастаан. Аңгы-аңгы шөлчүгештерге оюннар болгаш ажыктыг акцияларны эрттирген. Чижээ, ойнаарактар шөлчүгежинге күзелдиг кижи бүрүзү бодунуң артык ойнаарагын саткаш, шупту орулгазын бодунга азы 10 хуузун “Хатико” ниитилелче ачы-дуза чедирилгези кылдыр берген.

Ол ышкаш ол-ла шөлчүгешке "Изиг чүрек" деп Хүндүлел номунче кирген эрес-дидим чоруу-биле өскелерниң амы-тынын камгалаарынга киришкен бичии маадырлар дугайында делгелге хөйнүң кичээнгейин хаара туткан. Аңаа “Аныяк сайгарлыкчы” деп аныяктар клувун база тургузар.

“Баштайгыларның шимчээшкини” регионалдыг салбырның удуртукчузу Эртине Кууларның чугаазы-биле бөгүн эрттирип турар хемчеглерниң кол-ла утказы дээрге, өзүп олурар салгалга эки сеткилдиг, үлегерлиг болурундан аңгыда, экологтуг культура, патриотизм дугайында темалар болгаш сайгарлыкчы болурунуң ажыктыын суртаалдаары.

XX ДУГААР ХҮРЕШ ФЕСТИВАЛЫ

Июнь 1-де база бир юбилейлиг хемчег бичии мөгелер аразынга хүреш болган. 2024 чылда 5–16 харлыг оолдар аразынга эгелээн хүрешти чоорту республика чергелиг Хүреш фестивалы кылдыр адаан. Бо чылын XX дугаар юбилейлиг Хүреш фестивалы болуп эрткен. Аңаа шупту 972 мөге киришкен.

"Тыва хүреш.INFO" бөлүүнүң дыңнатканы-биле алырга, 2019 чылда төрүттүнген 47 мөге аразындан дараазында мөгелер 1-ги черге төлептиг болганнар: Өлзей-Очур Монгуш (Бай-Тайга); 2017–2018 чч. төрүттүнген 135 мөге аразындан, Сундуй Хертек (Барыын-Хемчик); 2015–2016 чч. төрүттүнген 162 мөге аразындан Кудер Ховалыг (“Алдар СК”); 2013–2014 чч. төрүттүнген 187 мөге аразындан Тамерлан Куулар (Чөөн-Хемчик); 2011–2012 чч. төрүттүнген 136 мөге аразындан Санчай Ооржак (Барыын-Хемчик); 2009– 2010 чч. төрүттүнген 110 мөге аразындан Намзырай Монгуш (Чөөн-Хемчик).

Карина МОНГУШ.
Чуруктарны интернеттен четкизинден алган

Амгы үеде Тывада 96,4 муң өг-бүледе 128,1 муң уруглар бар. Оларның 72 муңу школачылар, 27 муң чаштар уруглар сады барып турар. 45,1 муң уруг үштен хөй ажы-төлдүг өг-бүлелерде өзүп турар. Хөй ажы-төлдүг өг-бүлелер талазы-биле регионнар аразында Тыва мурнуку одуругда турар. Эрткен чылга көөрде, 15 хуу өскен – 32, 2 муң өг-бүле четкен. Беш дугаар уруу төрүттүнген дээш регионалдыг ие капиталын 200 өг-бүле алган. Бо чылын Тывага 179 чайгы дыштанылга лагери ажыттынар. Аңаа 18 муң уруг дыштаныр. Оларның аразындан ТШО киржикчилериниң өг-бүлелеринден, чединмес өг-бүлелерден болгаш өскүс арткан 2 муң уруг халас дыштаныр.

«Шын» №41 2024 чылдың июнь 5