Амгы үеде чаштарның кадыкшылы база бир кол угланыышкыннарның бирээзи апарган. Бичии пациентилерниң кадык өзүлдези дээш сагыш човап, хөй чылдар дургузунда боттарының буянныг ажыл-ижинге бердинип чоруур тускай эртемниг кижилеривис бары өөрүнчүг. Оларның аразында хөй-хөй өг-бүлелерге ачы-буянын чедирип, бедик мергежилдиин көргүзүп, сагыш-сеткилинде балалбас исти арттырып чоруур педиатр эмчи Аяна Анатольевна Кара-оолду ооң участогунда ада-иелер эскерип чоруур. Ынчангаш бо эмчини “Шын” солуннуң номчукчуларынга таныштырар-дыр бис.
– Ажыл-агыйжы орууңарны чугаалап көрүңерем.
– Томскунуң эмчи училищезин доозуп, ортумак эмчи эртемни чедип алгаш, республика эмнелгезиниң урология салбырынга база поликлиникага урология кабинединиң эмчи сестразы кылдыр үр үе дургузунда ажылдааш, декретче үнген мен. Ооң соонда дээди эртем чедип алыры-биле, Красноярск хоорайже өөренип чоруптум. Доозупкаш келгеш, хуваалда ёзугаар Кызылда уругларның 1 дугаар поликлиниказынга ажылдай бердим. Ынчаар-ла 2005 чылдан тура 8 дугаар участоктуң педиатр эмчизи болуп ажылдап чоруур мен.
– Эмчи болур күзелиңер кажан, канчап тыптып келгенил?
– Школачы тургаш-ла, ачамны көргеш, эмчи болуксаар турдум. Ачам терапевт эмчи чораан. Ол улуг улус эмчизи-даа болза, бажыңга боду мени эмнеп алыр. Ынчангаш эмнелге шоолуг барбас турдум. Ачамны өттүнүп, эштерим-биле ойнап тургаш, мен база эмчи болур мен. Ойнаар-кыстарга кезиишкин кылып ойнаар турдум. Ажылдаар черинге Шагаа, Чаа чыл байырлалдары болурга, эмчилер хүнүнде база арыг агаарже, хөлче эдертип алыр. Меңээ ол аажок солун. Ачамның коллегаларының ажы-төлү-биле кады ойнап, эдержип өзүп келдим. 2 акылыг, 1 оол дуңмалыг мен. Чаңгыс кыс уруум дээш ачам меңээ аажок ынак. Эмчи болур мен дээримге ачам дендии амыраар.
– Аваңар дугайында чугаалап көрүңерем.
– Авам эге класстар башкызы чораан. Дендии-ле шыдамык, нервизи быжыг чораан-дыр деп ам үнелеп чоруур мен. Ынча хөй үжүк-бижик билбес кижини канчап өөредип чораан кижи боор. Дыка-ла берге мергежил деп бодаар мен.
– Педиатр болурун чүге шилип алган силер?
– Дээди өөредилге черинге терапия курузун эртип турган үемде бичии улус-биле ажылдаарга меңээ чиик болган. Бичии улус чаптанчыг, арыг-силиг, чыды чаагай, эмнээрге, дүрген эттиниичел. Олар черле чүнү-даа чажырбас, шуптузун шын чугаалаар. Чугааланмас чаштарны ада-иезинден эки айтырып тургаш, аарыгның демдектерин чыггаш, диагноз салып, эмнээшкинни чорудуптарга-ла, бичии кижи дораан эттинип чоруй баар. Ынчангаш оозу меңээ таарымчалыг. Кады өөренип турганым терапевт эмчи эштерим мени: “Канчап бичии улус-биле ажылдап турар кижи сен? Чугааланмас база-дыр. Бис бичии улустан коргар бис” — дижирлер. А меңээ чаштар-биле ажылдаарга харын-даа эки.
– Чугааланып билбес чаштарның аарыын канчап тодарадып ап турар силер?
– Бичии улусту шинчип туткаш, кижи чайгаар билип каар. Ада-иезиниң чугаазындан шын барымдааларны чыып алыры улуг рольду ойнаар. Хүлээп алыышкын үезинде 15 минута иштинде чүзү канчап турарын чугаалап, ишти-хөңнүн ажыдып четтикпейн баар ада-иелер бар. Ындыг улусту бажыңынга таптыг чугаалажып олургаш үндүрүп алыр мен. Чаш төлдүң кандыг чылдагаан-биле, чүге аарып турарының чылдагааннары ынчан билдинип келир. Боттарының аарыг-аржыын чажырар улус база турар. Ажы-төлдүң кадыкшылынга ол база салдарлыг.
– Улуг улустуң кандыг аарыглары чаштарның кадыкшылынга салдарлыг болурул?
– Бистиң регион туберкулёз талазы-биле бирги черде. Шээр аарыглар база нептереңгей. Ол аарыглар шупту бичии улуска база дендии улуг салдарны чедирип турар. Чаш төл ижин иштинге турда, ада-иези кандыг аарыглардан аарып турганыл, олар база дамчый бээр. Ону орустап “вертикальный путь передачи” дээр.
Бичии кижини божуур бажыңдан үндүрүп эккээрге-ле, бир дугаар патронаж чорааш, айтырып тургаш, дыка хөйнү билип алыр. Шын эвес эр, кыс харылзаа түңнелинде тыптыр аарыглар база бичии улусче халдаар. Авазы божуп турар үеде чаш уругнуң караанче, кулаанче, тыныш органнарынче инфекция киргеш, чөдүртүр. Хан болгаш хин дамчыштыр кирер аарыглар база бар. Оларны эмнээри тускай. Антибиотик болгаш вируска удур эмнер-биле эмнээр аарыглар аңгы болур. Кыс кижи ие болур мен деп чүүлдү иштелбейн, божувайн чыткаш-ла, бодунга шиңгээдип алыры чугула. Шын эвес эр, кыс харылзаадан хөй улус иштелбейн турар. Иштели бергеш, эмчилерже дораан баргаш, илереттинип келген аарыгларын үе-шаанда эмнедир. Ынчангаш ада-иелерден чаштарның кадыкшылы хамааржыр.
– Амгы үеде бичии уругларның кандыг аарыглары эң-не нептереңгей апарганыл?
– Авазы иштиг тургаш, ханы чедишпестеп, мага-боду ыжып, хан базыышкыны көдүрлүп турганындан, чаштар аразында нерв системазының аарыглары көвүдээн. Ада-иезиниң шын эвес эр-херээжен харылзаазындан тывылган аарыглар база көвүдеп турар. Уругларның церебралдыг чартыктаар аарыы (ДЦП) дээн ышкаш төрүмелинден тыптыр хөй-ле аномалиялар база бар. Ооң түңнелинде инвалид уруглар көвүдээн. Ол ышкаш аутизм база кончуг нептереңгей апарган. Ооң чылдагааннары дыка хөй. Бо бүгү чүгле иштиг кижиниң аарыгларындан эвес, а агаар-бойдустан, чип турар чемнеривистен база хамааржыр. Авазының иштиг тургаш ап турган эмнериниң салдарындан, шын эвес чемненгенинден, чогуур хемчээлинден хөй кил немээнинден, ыжып, аарып, хан базыышкынының көдүрүлгенинден, арага, таакпы, наркотиктиг бүдүмелдер ажыглаар багай чаңчылдардан база тыптыр. Чаш төлдүң ачазының наркотик ажыглап турарын, авалары эмчилерге ыыттавайн, чажырыптар таварылгалар база бар. Чаш кижиниң кадыкшылынга ооң багай салдары дөмей-ле көстүп келир.
– Ажы-төл кадык болзун деп бодаар болза, чүнү канчаарыл?
– Чаш кижи иезинден шупту ажыктыг чүүлдерни алгаш, боттанып кээр болганда, ие кижи бодунуң организмин бодаар ужурлуг. Өпеяаларның аразы 3 чыл болурга чогумчалыг. Улай-улай божуурга, кижиниң организминге ажыктыг микроэлементилер чедишпестей бээр. Авазының организминде ажыктыг бүдүмелдер чедишпес болганындан чаш уруг база ынчаар төрүттүнүп келир. Чаш уругларга аарыглар тыптыр база бир чылдагааны ол. Амгы үеде ажы-төлге дээш күрүнеден дузаламчы берип турары кончуг эки. Ону шын ажыглап, ие кижи бодунга-даа, ажы-төлүнге-даа витаминнерни берип, хоолулуг чемнерден чип, кадыкшылын камнап чоруур болза эки.
– Аныяк аваларга чүнү сүмелээр силер?
Чаш кижиниң температуразы улуг кижиден улуг болур. Ынчангаш ада-иези канчаар кеттинер, чаш кижи база ынчаар кеттинер ужурлуг. Патронаж үезинде чамдык бажыңнарга чеде бээрге, 3-4 каът чөргек-биле шарааш, кырындан чоорган-биле база шуглап каан болур. Бичии кижиниң организми хөлүн эрттир изигден, сооктан шивишкилээр, аарыыр. Кадык болур деп бодаар болза, бичии кижини эмин эрттир чылыгга база өөретпес. Өрээлдиң температуразы 24-25 градус болур.
Бичии чажындан тура эжиндирип өөредир. Үе-шаанда чугбаска, дер бестеринче хир киргеш, база аарыыр. Чаш кижини 2-3 хонгаш-ла чундурар. Неделяда 1 катап саваң-биле чуур, арткан хүннерде арыг сугга эжиндиргеш, аржыыл-биле чодарга, ол база массаж болур. Сугнуң температуразы 36-37 градус болур ужурлуг. Ол чаштың хан-дамырынга эки. Хан-дамыры эки аргыжар болза-ла, чаш кижи кадык болур.
Авазы бодунуң кежинге чаш төлүн чыпшыр тудуп, чассыдарга, иезиниң энергиязын ол ап турар. Ылаңгыя аарый берген үеде ол кончуг ажыктыг, дүрген эттинер. Бичии кижи 9 ай дургузунда авазының иштинге өзүп олургаш-ла, иези-биле харылзаалыг апаар.
Агаарга эжиндириишкин база чаш кижиниң өзүлдезинге эки. Ол дээрге чөргектен часкаш азы хевин ужулгаш, агаарга тургузуп, кежин тындырары-дыр.
Памперстер болгаш өл салфеткалар ажыглавас болза эки. Өл салфеткада чаш уругнуң кежинге хоралыг химиктиг бүдүмелдер бар. Бичии кижиниң кежи чуга, чымчак болгаш, бичии-ле эпчок аштаарга, сүвүрлүп, балыгланы бээр. Ооң орнунга арыг суг-биле чуггаш, чодуп алганы дээре.
– 20 чыл дургузунда силерниң көрүжүңер-биле медицина кайы хире сайзырап келгенил?
– Чаа ажылдап эгелеп турумда, амгы үеге деңнээрге, уруглар эвээш төрүттүнүп турган. Амгы үеде медицина сайзыраан. Бичии уруглар төрүттүнүп келирге, хөй-ле аарыгларны эртежик тодарадыптар аргалар тыптып келген. Чаа төрүттүнген чаштың таваңгайындан алыр неонаталдыг скринингтиң дузазы-биле 30 ажыг аарыгны тодарадыптар. Кандыг-бир аарыг илереп келир болза, педиатр участогунче база дамчыдар. Аарыгны үезинде тодарадып эккээрге, бичии улуска дуза чедирери дүрген. Ооң мурнунда дыка хөй аарыглар баш удур тодараттынмайн турганы-биле диагностика кылыры берге, анализтер дужаары-биле республикадан дашкаар чорудар ужурга таваржыр. Амгы үеде ындыг хөй чорук кылбастаан.
УЗИ-лер, янзы-бүрү шинчилгелер немешкен, баш, ижин-баар, бүүректер, чүректер, таз-дөңмек чүстери дээш шуптузун көөр, тырттырар, аңгы-аңгы тускай эртемниг специалистерге кирип алыр аргалыг апарган.
Ооң мурнунда эмчилер хол-биле хөй бижиттингеш, хондроз, оорга-моюн шылаар, шыңган аарыглары тып турган болза, амгы үеде компьютерге парлаарга ынчаар шылавас. Ындыг-даа болза, ооң баарынга хөй ажылдаарга, карак баксыраар. Сайзыралдың эки-даа, багай-даа талалары бар. Хүлээп алыышкын үезинде эмчиниң ажылының темпизи интернеттиң болгаш программаның канчаар ажылдаарындан хамаарылгалыг апарган.
Амгы үеде телемедицинаның тыптып келгени канчаар-даа аажок эки. Ооң мурнунда херек саазыннарны хол-биле долдургаш, ажы-төлдү ада-иези-биле кады республикадан дашкаар хоорайларже эмчиледип чорудар турган. Ырак хоорайларже аарыг кижи үдеп чорууру дыка-ла шыланчыг. Ам экран өттүр консультацияны кылып турар апарганындан ындыг бергедээшкиннер чок.
– Профессионал байырлалыңар-биле болгаш чоокта чаа РФ-тиң Кадык камгалал яамызының “Кадык камгалалының тергиини” деп хөрек демдээн алганыңар дээш байырывыс чедирип, моон-даа соңгаар ажыл-ижиңерге чедиишкиннерни, быжыг кадыкшылды, аас-кежикти, бистиң чаштарывыска ам-даа буянныг эмчи болуп чорууруңарны күзедивис.
Чыжыргана СААЯ чугаалашкан.
Чуруктарны маадырның хууда архивинден алган.
“Шын” № 23 2025 чылдың июнь 19