Делегейде экономиктиг болгаш шериг-политиктиг байдал дүшкүүрээн, Американың Каттышкан Штаттары баштаан Россияның удурланыкчылары күрүнелер бистиң чуртувусту политиктиг болгаш экономиктиг кызагдаашкыннарга таварыштырып турар амгы үеде Тывага турум экономиктиг болгаш социал байдалды тургузар талазы-биле хемчеглерни регионнуң эрге-чагыргазы ап чорудуп турар. Аъш-чемниң болгаш чугула хереглелдиң барааннарының өртээн хөлүн эрттир өзерин болдурбазы-биле холбаалыг контроль-хыналда хемчеглерден аңгыда, республикага аъш-чем аймааның четчир курлавырын хандырарынга Тываның бодунуң иштики арга-шинээн ажыглаары база кончуг чугула боору чугаажок. Ол магадылалдарның бирээзи – чер болгаш мал продукциязын көвүдедир бүдүрери.
Россияда амгы социал-экономиктиг байдалдан-даа оранчок берге эрткен чүс чылдың тозан чылдарында база Тываның чурттакчы чону чер болгаш мал-магандан халбактанып, эът-сүттү, тарааны болгаш картофельди шыдаар шаа-биле бүдүрүп тургаш, аш-чутка таварышпайн барган болгай. Тываның чурттакчыларының ажыглалынга херек эъттиң 60,7 хуузун, сүттүң 61,5 хуузун, картофельдиң 72,2 хуузун республика боду бүдүрүп турар апарган. Бо дээрге эки чедиишкин. А кол-ла чүве – көдээ ажыл-агыйның чер болгаш мал продукциязын республикага улам көвүдедир бүдүрүп үндүрүп, Тыва бодунуң хереглелин боду бүрүнү-биле хандырып болурунга бүзүрелдиң чонда тыптып келгени. Чижээлээрге, Юрий Сарыгларович “ВКонтакте” социал четкиде Тыва Республиканың Чазааның арынынга Тыва боду сүттен творог, быштак дээш өске-даа ак аъш-чемни, эътти болгаш картофельди хереглелге четчир кылдыр бүдүрүп болур апарганын демдеглеп, ногаа болгаш картофельди кадагалап ажаар улуг шыгжамыр черлерин тударын саналдаан.
Улусчу төлевилел
Республикага аъш-чем аймааның четчир курлавырын тургузарының дугайында чугаалажып тура, картофельге доктаап көрээлиңер. Чон картофельди “ийиги хлеб” деп адаар-ла болгай. Чүге дээрге аш-чут дүшкен берге үеде кижилер картофельди тарып өстүрүп, ону чемге ажыглап, аштан өлбейн-читпейн чорааннар. Чер ажыл-агыйының өске продуктуларынга деңнээрге, картофельди тарып өстүрериниң технологиязы бөдүүн, чаъс-чарлыг, өл-шыктыг чылдарда картофельдиң үрезинин хөрзүнге хөөп каарга-ла, багай эвес дүжүт үнүп кээри бүгүдеге билдингир.
Республиканың чурттакчы чонунуң амыдыралының байдалын экижидеринге көскү ужур-дузалыг болган социал төлевилелдерниң бирээзи – 2016 чылдан боттандырып эгелээн “Социал картофель”. Төлевилелдиң кол ужур-утказы – чединмес амыдырал-чуртталгалыг болгаш хөй ажы-төлдүг өг-бүлелерге картофель болгаш ногаа аймаа тарып өстүрүп алырынга дуза.
“Социал картофель” төлевилелди “Улусчу картофель” кылдыр 2021 чылда эде адааны ооң чүгле адын өскерткени ол эвес, төлевилелдиң кызыгаарын алгыткан, ол чүгле социал ужур-дузалыг эвес, а республиканың чурттакчы чонун картофель тарып өстүреринге калбаа-биле хаара тударынче, кижилерниң улам ажыл-агыйжы болурунче угланган төлевилел болдурган. Төлевилелдиң моон соңгаар сорулгазы өг-бүлелерниң ажыл-агыйжы арга-хоргазын шимчедири, оларга боттары картофель болгаш ногаа аймаа-биле хандыртынар байдалды тургузары, алызы барып, өг-бүлелерниң хөй кезии хууда огород дузалал ажыл-агыйлыг болурун чедип алыры.
Республикада картофельди тарып өстүрүп, шыгжап кадагалап турарынга хамаарыштыр: “Тываның иштинге картофель-биле чурттакчы чоннуң хереглелин бүрүнү-биле хандырып болур, боттарывыс ону четчири-биле тарып өстүрүп шыдаар, өске хереглекчилерге-даа садып болур хиревисте, ийиги хлеб картофельди чүге Саян артындан сөөртүп киирип турарывыска, кезээде элдепсинип чораан мен. Тывага тарып өстүрген картофельдиң шынары өскээртен сөөртүп эккелген картофельдиң шынарындан эки” – деп, Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг бодунуң блогунга 2021 чылдың чазынында бижээн болгай.
“Улусчу картофель” төлевилелди Тываның чурттакчы чону картофель тарып өстүрерин көвүдедиринче угландырган-даа болза, ногаа аймаа тарып өстүрери-биле база харылзаалыг болган. Чылдың-на чазын картофель үрезини-биле кады огурец, помидор, морковь дээш өске-даа ногаа аймааның үрезиннерин төлевилелдиң киржикчилеринге үлеп берип келген. Бо чүүл төлевилелдиң киржикчилериниң ногааны база тарып өстүрерин көвүдедиринче угландырган болуру чугаажок.
Ногаа тарыыр школалар
Тываларның чамдыызы ногаа тарып өстүреринге шоолуг-ла сундулуг эвес, ажыы-биле чугаалаар болза, чалгаараар. Ындыг кижилер боттарының чалгаазын “Тыва кижи кажан-каяа “оът-сиген” чип чораан” деп сөстер-биле ажыттаарлар. Олар бажыңнарының чанынга ногаа хамаанчок, картофель безин тарып өстүрбейн турары чажыт эвес. Ногаа аймаан болгаш картофельди өг-бүле бүрүзүнге тарып өстүрерин суртаалдаар, тус черниң чурттакчыларын чаңчыктырар талазы-биле ажыл сөөлгү үеде кожууннарда болгаш сумуларда идепкейжээн.
“Улусчу картофель” төлевилелди ногаа тарып өстүрери-биле Тожу кожуунда калбарткан деп демдеглеп болур. “Чемгерикчи огород” деп улусчу төлевилелди боттандырып чорударын эрткен 2021 чылда чарлаан. Кожуун чергелиг төлевилел ёзугаар амыдырал-чуртталгазы берге байдалдыг өг-бүлелерге чүгле картофель үрезинин эвес, ногаа үрезиннери болгаш кат-чимис дөстерин дузаламчыга бээриниң ачы-буян акцияларын эрттирген, ногаа аймаан тарып өстүрериниң мастер-класстарын организастаан. Мастер-класска улуг арга-дуржулгалыг ногаажылар ногаа өзүмнериниң үрезиннерин канчаар тарыырын, өзүмнерни ажаап өстүрерин баш бурунгаар белеткеп каан материалдарга херек кырында көргүскен. “Чемгерикчи огород” төлевилелди боттандырарының “Орук картазын” безин ажылдап кылган. Ол карта 2022 чылда база уламчылаар. Ооң бир магадылалы – Тожунуң машина-техниканы эки билир мастерлериниң колонкалыг кудуктарны боттары кылып турары. Ону Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг Тожу кожуунга чоокта чаа чорааш, боду көрген. Суурларга кудуктар көвүдээрге, картофель, ногаа тарып өстүрүп, оларны суггарарынга таарымчалыг байдал тургустунар болгай.
Бо 2022 чылда Мөңгүн-Тайга кожууннуң социал камгалал төвүнде “Бодумнуң огородумга ынак мен” деп шөлдү ажыткан. Бо шөл өг-бүлелерниң бажыңнарының чанында огородтарга ногааны болгаш картофельди тарып өстүрериниң суртаалчызы, ада-иелерни, оларның ажы-төлүн ногаа аймаан тарып өстүреринге өөредириниң школазы апаар.
Суггарылга айтырыглары
Тываның чурттакчы чонунга ногаа аймаан тарып өстүрери-биле база холбаалыг “Улусчу картофель” төлевилелди боттандырып чорударынга бир берге чүүл – огородтарда картофель болгаш ногаа аймааның суггарылгазы. Эң ылаңгыя суг ханы чыдар черлерде чурттакчы чоннуң суг-биле хандырылгазы берге дээрзи билдингир. Бо чидиг айтырыгны Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг республикага федералдыг бюджеттен үндүрүп берген акша-биле шиитпирлеп эгелээн. Эрткен 2021 чылда 28 суурга колонкалыг 39 кудуктарны кылган. Суурларда эрги кудукту чаа дериг-херексел-биле чаартканы, чаа кудуктарны кылганы болгаш ам-даа немей кылыры чурттакчы чоннуң ногаа тарып өстүрерин улам нептереңгей болдурары чугаажок.
«Улусчу картофель» төлевилелден картофель үрезинин алганының өг-бүлелер чүү хире хемчээлдиг картофельди тарып өстүрүп алган дугайында сан-чурагайларлыг медээлер бар-даа болза, ол өг-бүлелер картофель үрезинин күзүн чүү хире курлавырлап ап, ону дараазында чылда тарып, социал төлевилелдиң дузазы чокка боттары картофельди тарып өстүрүп ап турар апарган бе дээрзиниң дугайында тодаргай ажык медээлер кожууннар болгаш сумулар эрге-чагыргаларының талазындан чок. Бир эвес «Улусчу картофель» төлевилелдиң киржикчилери боттарының амы-хууда картофелин курлавырлавас, бажыңнарының чанынга боттарының огород дузалал ажыл-агыйын тургуспас, хөгжүтпес болза, төлевилелдиң алыс кол сорулгаларының бирээзи чедип алдынмааны ол.
Черде бажың-балгаттыг тыва өг-бүлелерниң хөй кезии, чеже-даа дем-билелиг болза, картофель болгаш ногаа тарып өстүреринге шоолуг-ла тура чок. Ындыг чоруктан оларның уруг-дарыы чүгле огородка эвес, өске-даа ажыл-агыйга чаңчыкпаан болур. Ооң уржуунда олар черден хоорук, “кара” ажылдың кадыг-бергезинге дадыкпаан кижилер болуп өзер чыгыы. Ажыы-биле чугаалаар болза, дем чок-даа кижилерге безин чииринге өй ногаа аймаан бажың чанынга тарып өстүрери чазын-күзүн 2–3 хүннүң, чайын эртен-кежээниң ажылы. Телевизор кайгап, социал четкилерге астына берген олурарының орнунга эртен-кежээ огородка үр эвес ажылдаары кижиниң күш-шыдалынга, өг-бүлезиниң орулгалыынга ажыктыг.
Республиканың Күш-ажыл болгаш социал политика талазы-биле яамызының дыңнатканы-биле алырга, “Улусчу картофель” социал төлевилелдиң 2021 чылда киржикчилери ниитизи-биле картофельдиң болгаш ногаа аймааның 300 тонна хире дүжүдүн ажаап алган. Оларның аразындан картофель – 200 тонна ажыг, морковь – 30 тонна, свекла – 14 тонна, огурец – 7 тонна, капуста 29 тонна хире.
2022 чылда Тывага картофель тарып өстүрери эрткен чылдыындан-даа хөй болур ужурлуг. Бо чылын картофель үрезинин садып алырынга болгаш “ийиги хлебти” тарып өстүрериниң шөлүн улам калбартырынга республиканың бюджединде 47 миллион рубль көрдүнген. Ооң чамдыызы “Улусчу картофель” төлевилелдиң киржикчилеринге деткимчеге үнери чугаажок.
Шаңгыр-оол МОҢГУШ.