Апрель 30-де Тываның политехниктиг техникумунга Орлан Кууларның чырык адын мөңгежиткен мемориалдыг самбыраның байырлыг ажыдыышкыны болган. Ол ышкаш «Сүбедей» деп патриотчу клубка Орлан Кууларның адын тывыскан.
Мемориалдыг самбыраның ажыдыышкынынга Орлан Кууларның төрелдери болгаш эш-өөрү, политехниктиг техникумнуң сургуулдары келген. Онза хемчегни Улуг Тиилелгениң 80 чылынга тураскаадып организастаан.
Эрес-дидим дайынчы 19 чыл дургузунда Ада-чуртун камгалап, аңгы-аңгы чурттарга терроризмге удур демиселдерге киржип, өске күрүнелерниң чурттакчыларының тайбың амыдыралы дээш тускай операцияларга хөй удаа киришкен. Чижээ: Ливияга, Суданга, Африканың төп республикаларынга террорисчи чорукту узуткаарынга үлүг-хуузун киирген. База ол ышкаш “Вагнер” деп хуу шериг компаниязынга база хайгыылчылап чораан.
Чашкы болгаш элээди үелери
Орлан Орлан-оолович 1985 чылдың февраль 22-де Кызыл кожууннуң Шамбалыг суурга өг-бүлениң ийи дугаар оглу болган. Шамбалыг ортумак школазын 2000 чылда дооскан. Школачы чылдарында тергиин өөреникчи, кандыг-даа бергелерге тура дүшпес чүгле бурунгаар көрүштүг оол чораан. Бичиизинден-не спортка, аңнаарынга, кара адаранга салым-чаяанныг. Элээди үелеринде алган шаңналдары, шынзылгалары, дипломнары, шериг шаңналдары ада-иезиниң бажыңында шупту шыгжаттынып чыдар.
Школаны чедиишкинниг дооскаш, Кызылдың 1 дугаар профессионал училищезинче дужаап киргеш, бодунуң сонуургалдарынга дүгжүп турар «Арга-арыг таңныылы» деп мергежилди шилип алган. Дипломун холга алган соонда, ону 2003 чылда шериг албанынче кыйгырткан. Ростов облазында 3719 дугаарлыг "Росич" деп шериг кезээниң тускай даалгалыг отрядтың кежигүнү болган.
Шериг амыдыралынче баштайгы базымнары
Шериг албан-хүлээлгезин күүседип тура, 2004 чылда «Шериг хүлээлгези болгаш шериг албаны дугайында» федералдыг хоойлуга даянгаш, ол-ла шериг кезээ-биле керээни чаргаш, Россияның ИХЯ-ның шериглеринге хайгыылчы-снайпер кылдыр албан-хүлээлгезин эрттирип эгелээн.
Россияның ИХЯ-ның иштики шериглеринге 10 чыл шериг албанын эрттирген. Ол ышкаш дипломунуң аайы-биле арга-арыг ажыл-агыйынга база бодун шенээн. Ооң түңнелинде салым-чолун шериг албаны-биле холбаштырар деп шиитпирге келген.
Орлан Куулар Чечняга болгаш Соңгу Кавказ регионунга террорга удур хөй санныг операцияларның киржикчизи. Ол дугайында 10 ажыг дужаалдар бадыткап турар. Соңгу Кавказтың эң дүшкүүрлүг черлеринге – Старые Атаги, Ханкала, Урус-Мартан дээш оон-даа өске девискээрлерге террористер-биле демисешкен.
Шериг албан-хүлээлгезин эрттирип-даа турда, керээ ёзугаар даалгалар күүседип-даа турда, эрес-дидим оолдуң ада-иези командирлеринден өөрүп четтириишкин бижиктерин чаңгыс эвес удаа алганнар. «Иштики херектер яамызының иштики шериинге албан-хүлээлгезинге шылгараңгай чоруу дээш» деп 1-ги чаданың хөрек демдээ-биле база «Хүндүткел. Алдар. Эрес-дидим чорук» деп медаль-биле шаңнаткан, ол ышкаш “Дайынчы хоочун” деп шынзылганы база алган.
Ол 2014 чылда Сочиге 22 дугаар Кышкы Олимпий болгаш Паралимпий оюннарынга хөй-ниитиниң айыыл чок чоруун хандырар дээш тургускан хайгыылчы бөлүүнүң кежигүнү турган. Ол дээш РФ-тиң ИХЯ-ның шаңналынга база төлептиг болган.
Орлан Куулар – Сирияда терроризмни узуткаар тускай операцияларның киржикчизи, эң күштүг болгаш хоруглуг делегей чергелиг террорисчи организацияларның бирээзи— ИГИЛ-ди чылча шаварынга бодунуң үлүг-хуузун киирген.
Тергиин дайынчы
Хөй чылдар дургузунда шериг даалгаларын чедиишкинниг күүсеткени дээш “Вагнер” деп хуу шериг организациязының хөй шаңналдарынга төлептиг болган. Оон аңгыда, «Төп Африка Республикада тайбыңны кадагалааны дээш» алдын хөрек демдээн; Төп Африканың эң бедик күрүне шериг шаңналдарын: “Эрес-дидим чоруу дээш”, “Шеригге ачы-дузазы дээш” орденнерин; Россия Федерациязының күрүне шаңналы — «Эрес-дидим чорук» орденин боду холунга алган турган.
Орлан Кууларның шериг даалгаларын кады күүседип турган эжи бодунуң сактыышкыннары-биле үлешкен: “Орлан – кайгамчык адыгжы, ырак хемчээлден караны дегзи адар турган. Аңаа деңнежиптер хирелиг кижилер ховар. Ол “Вагнер” деп хуу шериг компаниязының Тывадан бир дугаар кежигүнү. Мен 2015 чылда “Вагнер”- биле керээни чарган мен. Ынаар кирери дыка нарын турган. Ынчан ук хуу шериг компаниязы чүгле эң тергиин, бедик арга-дуржулгалыг, хөй санныг шаңнал-макталдарлыг дайынчыларны хүлээп алыр чүве. Дыка хөй шилилге чадаларын эрткеш, “Вагнерниң” кежигүнү болур аас-кежиктиг болдум. Өөрээнимни чүге деңнээр боор. Мээң дагдыныкчым Орлан Куулар болган. Сонуургааш, төрээн чурту кайыын ирги деп айтырыг салган мен. Ол улуг чоргаарал-биле “Мен тыва мен” деп харыылаан кижи. Бодум ышкаш Тывадан оол “Вагнерниң” ат-сураглыг, эң хүндүткелдиг дайынчызы болурга, кайы хире чоргаарланып чораан деп бодаар силер. Орлан улуг калибрлиг «Корд» деп снайпер винтовказы-биле, В-8 снайпер винтовказы, Драгуновтуң снайпер винтовказы (СВД), пулемёт-пистолет (ПП) дээш оон-даа өске чепсектер-биле ажылдап турган. Ол даалгалар-даа, белеткел-даа үезинде кажан-даа часпас турган кижи. Боду ортумак мага-боттуг, а винтовкалары Орландан оранчок узун азы улуг болур турган. Бирги класстың снайпери болганда, Орлан дыка хөй профессионал адыгжыларны, оларның аразында кыстарны база өөредип каан. Ниитизи-биле Орлан дээрге “Вагнерниң” шупту талазынга дески дайынчызы чораан. Ол дээрге чүгле снайпер, разведчик, сапёр эвес, а дайын үезинде кандыг-даа хүлээлгелерни, байдалдар негеп турар болза, күүседип болур. Кандыг-даа харылзаа чепсектерин, дроннарны, бронялыг техниканы, вертолеттарны башкарып билир, ол ышкаш дүшкүүрлүг черге шупту септелге ажылдарын чорудуп шыдаптар, эмчини, поварны солуптар онза кижи. Ооң хөй талалыг болгаш профессионалдыг чоруун «Хан болгаш эрес-дидим чорук дээш» деп улуг платинадан сылдыс бадыткап турар, ону чок болган соонда “Вагнер” чүгле эң тергиин шеригжилерге тыпсыр. Мээң билирим болза ол хуу шериг компаниязының төөгүзүнде чүгле каш-ла борбак кижи платиналыг сылдыска төлептиг болган. Оларның бирээзи – бистиң бичии Тывавыстан ховар оглувус – Орлан Куулар”.
Дайынчы эки турачы
Орлан Куулар 2014 чылда Донбасстың чурттакчыларының камгалалы дээш тулчуп кирген бир дугаар тыва эки турачы. Ол шериг эштери-биле кады Майдандан эгелээш Луганск болгаш Донецкиниң камгалалын тудуп, неонацистерниң Донбасстың орус дылдыг чурттакчы чонун узуткаар планын боттандырарынга шаптыктап турган.
Ооң-биле чергелештир ук республикаларның чурттакчыларын неонацистер боолаан түңнелинде, оолдарын болгаш ашактарын чидирген херээжен кижилер «Час» деп бөлүк ажыткан. Орлан Куулар ол дидим кыс кижилерни кара адып өөреткен.
Төп Африка Республиказынга шериг албанын эрттирип турда, Украинага албан-хүлээлгезин уламчылаар дужаал келген. Орлан Кууларны Украинаже 2022 чылдың март айда чоруткан, ол 2022 чылдың апрель 10-да Попасная хоорайны хостап тургаш, Россияның айыыл чок чоруун хандырып, нацистерге удур демиселге маадырлыы-биле амы-тынындан чарылган. Ооң командириниң отчедундан үзүндү: “Штурмнаар бөлүктүң снайпери Куулар О.О. 2022 чылдың апрель 10-да Попасная пунктузунда турар дайзынның быжыглал черин эжелеп алыр даалганы күүседип турган. Дайзыннар эки быжыглаан туруштан бистиң дайынчыларывыстың бурунгаарлаашкынын улуг от-биле соксадып турганнар. Халдаашкын үре-түңнел чок болурун билип кааш, Куулар О.О. Украинаның Чепсектиг күштериниң пулеметчуларының чанынче билдирбейн, бүдүү чоокшулап келгеш, оларны узуткаан. Куулар Орланның дидим чоруунуң түңнелинде Украинаның Чепсектиг күштериниң быжыглал черин бистиң дайынчылар эжелеп алганнар».
Ооң түңнелинде арга-дуржулгалыг, чаныш-сыныш чок дайынчы амы-тынындан чарылган.
Орлан Куулар 19 чыл дургузунда шериг херээнге, терроризмге, бандитизмге, бүдүн делегейде нацизмге удур демиселге улуг үлүг-хуузун киирген. Ол төрелдериниң, чаңгыс чер чурттугларының, кады ажылдап чораан эш-өөрүнүң болгаш Тываның бүгү чурттакчыларының сактыышкынында кезээ мөңгеде Маадыр болуп артар!
Олча ОНДАР.
Буян Ооржактың тырттырган чуруктары.
“Шын” №17 2025 чылдың май 8