Тываның улустуң чогаалчызы Эдуард Мижиттиң поэзия делегейиниң “Чажыт чырык” деп кежээзи декабрь 3-те Тыва культура төвүнге болуп эрткен. Бо кежээге Эдуард Мижиттиң поэзиязынга ынак номчукчулар, чогаалчылар болгаш чогаал шинчилекчилери, шүлүкчүнүң төрелдери, эш-өөрү чыылган.
Чогаал шинчилекчизи, филология эртемнериниң кандидады Уран Доңгак “Чажыт чырык” кежээзин ажыдып тура, ат-сураглыг шүлүкчү Иосиф Бродскийниң "Шүлүкчү чүгле дылдың мурнунга хүлээлгелиг, оон өске чүнүң-даа мурнунга хүлээлгелиг эвес" деп сөглээнин сактып чугаалааш, ооң бо сөстери шүлүкчү Эдуард Мижиттиң чогаадыкчы ажылынга база дорт хамаарылгалыг деп демдеглээн. Чүге дээрге Эдуард Мижит бижээн чогаалдарының сөс-домааның утка-шынарынга дыка кичээнгейлиг шүлүкчү, чогаалдарының сөс-домаа, бодалдарны илередириниң уран-чечен аргалары хөй янзы онзагай.
Мөгеннерде сактыышкынын чүктеп алгаш,
Мөңге шагдан мөңге шагже эртип чыда,
Чалгааранчыг кегженгилээн чуртталгада
Бөгүн чаа-ла төрүттүнгеш, өзүп ора,
Бөдүүн чүве бүрүзүнге элдепсинер,
Чаштың караа – чаңгыс-ла чаа чүве ол боор.
Эдуард Мижиттиң хөй шүлүктеринге аялгаларны композиторлар бижээн, олар чоннуң ынак ырылары апарган. Ыраажылар ол ырыларны “Чажыт чырык” кежээзиниң киржикчилеринге ырлап бергеннер. Эң нептереңгей ырыларының бирээзи “Чодурааны” кады ырлаарынче Тываның улустуң артизи Станислав Ириль чалаарга, кежээге чыылганнар шупту уярадыр ырлааннар.
“Чажыт чырык” кежээниң кол болуушкуну Эдуард Мижиттиң “Чажыт чырык” деп ному-биле таныжылга болган. Бо номче чогаалчының сөөлгү чылдарда бижээн шүлүктери, шүлүглелдери, чогаалчының сөзүнге бижээн ырылар кирген.
“Чажыт чырык” деп номда кирген шүлүктер дыка ханы философчу уткалыг. Ном-биле атташ шүлүктүң сюжеди оргаадай дугайында тоолчургу чугааларга үндезилеттинген. Оргаадай чүгле чаагай сагыш-сеткилдиг кижилерге дүне чырып көстүр деп чугаа бар.
Чүс-чүс кижи аразынга ховар көстүр,
Чүрээ арыг, сүзүү бедик кижилер-ле
Чүдүп, тейлеп, мөргүп чорааш, чеде бээрге,
Чүгле ынчан тайга чырыы уткуп хүлээр.
Эдуард Мижиттиң чогаадыкчы салым-чаяанының дугайында “Чажыт чырык” кежээзинге шүлүкчү Эрик Доңгак чугаалап тура, ооң поэзиязы тергиин чечен-мерген сөс-домактыг боорда, тывызыксыг, харын-даа мырыңай бүрүлбаазын философчу уткалыг дээрзин демдеглеп, ооң чажыт чырыы үе өттүр чырыыр деп айыткан.
Ылап-ла харын, Эдуард Мижиттиң шүлүктерин номчуп оргаш, чүректеривисти чым-сырт кындырып, боттарывысче көрүштү бир янзы өскертиптер чидиг философчу уткалыг одуругларга боданы хона бээр бис. “Курттар” деп шүлүктен ийи одуруг.
Сеткилиңни диригге-ле хемдип чоруур
Чеже курттар дою-дур сен, мону бода!..
Шүлүкчүнүң поэзиязынга ынак улуг назы-харлыг кижилер, аныяк оолдар, уруглар ооң чаа номундан база тыва болгаш орус дылдарда өске-даа шүлүктерин “Чажыт чырык” кежээзинге номчааннар.
Эдуард Мижит тыва литературага орус болгаш тыва дылдарда байлак чогаадыкчы өнчүзүн арттырып каан, ооң ханы лириктиг философчу утказын моон-даа соңгаар улам тода угаап билип, номчуур апаар бис, ол чүгле бо үениң эвес, а келир үениң салгалдарының шүлүкчүзү деп Тываның улустуң чогаалчызы Николай Куулар кежээге чыглып келген чонга чугаалаан.
“Чажыт чырык” номну парлап үндүреринге дузалашкан кижилерге, ону номчукчуларга таныштырарының кежээзинге келгеннерге чогаалчының ажы-төлүнүң авазы, чогаал шинчилекчизи, филология эртемнериниң кандидады Людмила Мижит өөрүп четтиргенин сагыш-сеткилиниң ханызындан илереткен, оларга шүлүкчү Эдуард Мижиттиң чаа номун тураскаалга тудускан.
Ш. СУВАН.
«Шын» №94 2024 чылдың декабрь 7