Чечектел-ле, Кызыл!

Кандыг-даа кижи бодунуң чурттап турар оран-савазынга камналгалыг, ооң девискээрин кезээде арыг-силиг тудар чүве болза, хоорайывыс ала-чайгаар шинчи кирер. Юбилейлиг чылын демдеглеп турар найысылалдың чурттакчызы болуп, ооң сайзыралынга амы-хууда бодумнуң таламдан кандыг үлүг-хуумну киирген мен деп боданып кээримге, ооң чаагайжыдылгазынга хамаарыштыр, тодаргайлаарга, чурттап орар хөй аал чурттаар бажыңым долгандыр кылган ажыл эвээш эвес деп түңнеп көрдүм.

Бо хүнде хар-назыным улгадып, 80 ашкан. Совет үениң өске эш-өөрүм ышкаш бүгү назынымда күрүнеге ак сеткилдиг ажылдап каан мен. Ажыл-ишке дадыккан болгаш, хоржок боор чүве, хүндүлүг дыштанылгаже үне-даа бээрге, анаа олуртунмас. Ынчалдыр 2009 чылдың ноябрь 1-ден Кызылдың Пушкин кудумчузунда 69 дугаарлыг бажыңга кудумчу аштакчызы болуп ажылдай берген мен. Ийи каът бажыңның 3 подъездизиниң ишти-даштын аштап-арыглаары ындыг-ла белен эвес ажыл. Ынчалза-даа ол бажыңның чурттакчылары демниг болгаш, бажыңывыс девискээрин чаагайжыдарынга шупту киржип турганнар.

Бир хүн ол бажыңның бирги подъездизиниң чурттакчызы Галина Санникова чаагайжыдылга дээш 5 ыяш дөзүн: Саида Доржуга 2 хадыңны, Наталья Ооржакка бир-бир дөс чодурааны, рябинаны бергеш, бодум бир чодурааны тарыдывыс диген. Ол ышкаш 2-ги подъездиниң девискээринге бир дыт, тополина деп чечекти элээн хөйнү коммунал ажыл-агыйының ол девискээрин харыылап турган ажылдакчызы тараан. 3 дугаар подъездиге Роза Даваа ийи дөс чемиштиг ранетканы, роза болгаш көк чечектерни тараан. Оларга немей бодум 2007 чылда 2 дөс чодурааны Дус-Даг суурдан эккеп олурткаш, үш дөс инек-караа, честек-кат болгаш ыт-кадын тарыдым. Оларны камныг өстүрүп, чылдың-на ажаап-карактап турдувус.

Баштайгы тараан ыяштарывыска немей үш өг-бүле – Херелмаа, Александр Монгуштар, Чечен-оол Дүвендей, Шеңне Долгай-оол, Наталья Ооржак 17 дөс ыяшты эккеп олурткан. Аңаа мээң мурнумда кудумчу аштап ажылдап турган Александр Монгуш база дузалашкан. 3 дугаар подъездиниң соңга дужунга дөрт дөс ыт-кадын Азияна Монгуш-биле немей олурткан бис.

2010 чылда Кызылдың Төлээлекчилер хуралының шиитпири-биле “Чечектел-ле Кызыл” деп мөөрей чарлаптарга, бажыңывыс чурттакчылары-биле сүмелешкеш, аңаа киржир деп шиитпирлээн бис. Тарып алган кат-чимизивисти болгаш оларны холаан тыва чемнерни 2011, 2012, 2013 чылдарда болгулаан Хоорай хүнүн таварыштыр делгелгелерге киришкеш, аңгы-аңгы номинацияларга шаңналдарны алган.

Тарып алган чодураавыс 3 чыл болганда, дүжүдүн бере берген. Чыып алгаш, кургаткаш, тырткаш, божага, чөкпекке, итпекке холуп алырга, магалыг чем ол чүве. Инек-караа, честек-каттан варенье кылып, ыт-кадындан шай хайындырып ижер турдувус.

Черниң каазы чечектер

Кандыг-даа бажың чанынга дириг чечектер олуртуп каарга, аяныы кончуг, дыка хевир киирер, чанып олурарга, өөрүнчүг-даа боор чүве. Чанывыста дугуй септээр черден октаттынган алды дугуйну дилеп алгаш, бажың чанынга чууктап эккелгеш, өөм ээзинге чараштыр кестиргеш, үш подъездиге ийи-ийи кылдыр үлеп салгаш, янзы-бүрү чечектерни тарыткан мен. Бодум подъездимниң оң-солагай талаларынга беш-беш (10) дугуйга, бордюр ийинге чээрби хире метр даш кажаалыг черге янзы-бүрү чечектерни, бажың чанында кыдыккы бордюр иштинге дөртен метр черге “тополина” деп сарыг чечектерни тараан. Дыка эки узап үнгеш, бедии ийи метр чедип турган. Наталья Ооржактың соңга дужунга тарааны лилия чечектери бир метр бедий берген чайганып, саглаңайнып турар чүве. Үшкү подъездиниң даргазы Роза Даваа эң-не идепкейжи, чаңгыс-даа субботник халас эрттирбес, бир-ле дугаарында халып кээр кижи. Тарып алган ранетказының, ыт-кадының дүжүдүн чыып алыр. Уруглар ойнаар шөлде чуңгуну чыл санында бодунуң изиг күзели-биле ийи аңгы өңнүг дозу-биле дозулаар кижи. Шеңне Долгай-оолдуң цинниялары частып келгенде, дыка чараш. Черле ынчаш, чечектерни шупту демнежип тургаш, бажың чоогунда хос чер чок кылдыр тарып турдувус.

Чүгле тарып каарында эвес, доктаамал оларны карактаар, ажаар, суггарар болгай. Ол талазы-биле авазынга оолдары Темирлан, Эртине дузалажып турган. Уруу Вика чурукчу кижи, теремок бажыңчыгаштың эжик үстүнге “Винни-Пух”, “Бөмбүктүг адыг” деп чуруктарын чуруп каан. 2022 чылда “Арыг бажың”, “Арыг бажың чаны”, “Арыг хоорай” деп мөөрейлер чарлап турда, сес тарыыр саваны дыка чараш кылдыр сиилбип кылган кижи. 2022–2023 чылдарда “Эң дээре чечек тараан чер” деп мөөрейге киржир идепкейжи бөлүктү тургускан. Ооң дузалакчылары Р. Монгуш биле Ч. Дүвендей турганнар. С. Доржу подъездиниң эжиин, бажың даштында сандайларны, бок кочалын будуур дозуларны эккээрге, студент уруглары Долаана, Чочагай бо бүгүнү иелээ кылган чүве. 2018 чылдан эгелеп Каң-оол Клим бир дугаар подъездиниң даргазы болган. Ооң арыг-силиин кончуг эки тудуп турган.

Чурттакчылар ортузунга культура-массалыг ажылдар

2011–2015 чылдарда июнь 1 – Уруглар камгалалының хүнүн, 2016 чылда – школачылар аразынга ногаа-чимис аймаандан дүрзүлер делгелгезин, 2018 чылда – “Хөглүг старттар”, 2019 чылда – “Бүгү-делегейниң кожалар хүнү” дээш мындыг солун хемчеглерни Роза Даваа, Наталья Ооржак, Софья Салчак, Полина Хомушку олар-биле демнежип эрттиргилээн бис.

Кожалар хүнүнде Пушкин кудумчузунда 71, 69/1 дугаарлыг болгаш Суворов кудумчузунда 60/1, 60/2 дугаарлыг бажыңнарның чурттакчылары-биле эп-найыралдыг болуп, часкы чаагайжыдылга талазы-биле чугаа кылып, шайлаан-даа бис. Кажан шупту удур-дедир билчип, бир-ле чүүлдү экижидип алыр дээш, демниг шимченирге, ажыл бүдүнгүр-даа болур чорду. 2013 чылда Наталья Ооржак депутаттың кандидаттарынга бажың чоогунга уруглар ойнаар шөлчүгеш кылып бээр чагыг киирерге, ол бүткен.

Ол чоок-кавыда бажыңнар чанында ындыг шөлчүгеш чок болганындан хөй оолдар-уруглар бистиң бажыңывыс чанынга чыглып кээр. Ында-хаая чечектер, чодураа сыгар таварылгалар көстү бээрге, ол дораан оларның ада-иелери-биле чугааны чорудуп, уругларның корум-чурумун шыңгыы хайгааралга ап турдувус.

Демнигде, бүдүнгүр

Черле ынчаш, бажың чоогун чаагайжыдарынга киржилгелиг болган кожаларымны шуптузун адап турар чылдагааным – демнигде, кандыг-даа ажыл бүдүнгүр боор дээрзин демдеглекседим. Бистиң бажыңывыстың чурттакчылары – Тамара Монгуш, Херелмаа Монгуш, Раиса Монгуш, Розалия Даваа, Клим Каң-оол, Сайын Шойбул, Шеңне Долгай-оол, Полина Хомушку, Софья Салчак, Наталья Ооржактың изиг күзели-биле чылдар дургузунда демниг ажылдаанывыс түңнелинде, “Чечектел-ле, Кызыл” мөөрейниң удаа-дараа шаңналдыг черлерин чаалап ап, хоорайывыстың хевирин чараштаарынга киирген үлүг-хуузу улуг деп чугаалаары артык эвес. 2023 чылда “Эң эки хөй-ниитижи”, “Эң эки организакчы”, “Эң эки чечек тарыкчызы” болгаш чылдың-на “Чемпион” атты тиилекчиге тыпсып, кызыл кожааны шарып-даа турган бис. 2013–2017 чылдар дургузунда бирги подъездиниң уруглары – Ай-Хээ, Даяна, оолдар – Милан, Темирлан; ийи дугаар подъездиниң – Ай-Хаан, Айдыс, Диана, Дарима болгаш өске-даа оолдар-уруглар чечектер суггарарынга, бок үнүштер аштаарынга дузалажып турганын канчап демдеглевес боор.

“Чурттаарынга таарымчалыг хоорай хүрээлеңин хевирлээри 2018–2022” федералдыг төлевилелге киришкеш, 2019 чылда бажыңывыс чанында уруглар ойнаар шөлге стол теннизи болгаш күш-дамыр сайзырадырынга көрдүнген комплектини, бок октаар кочалдар, улус дыштаныр сандайларны база салдырар аргалыг болдувус.

2021 чылда ТАР-ның 100 чыл оюн төлептиг уткуур дээш, тодаргай план-хемчеглерни кылгаш, демниг ажылдааш, Кызыл хоорайның шаңналының 1-ги черинге төлептиг болган бис. Оон-даа өске хөй шаңналдарны доктаамал ап турдувус. 100 муң рубль-биле бир катап шаңнаткаш, ол акшаны “Столица” КХН-че шилчиткеш, улус дыштаныр 6 сандайны салдыргаш, суггатка ажыглаар херекселдер чагып алган бис. Ону ам-даа ажыглап турар.

2010–2023 чылга чедир “Чечектел-ле, Кызыл” мөөрейге киришкеш, шаңналдыг черлерни ап келдивис.

2021 чылда ТАР-ның 100 чылында Кызылдың мэриязының Хүндүлел бижии-биле 53 улуг-биче идепкейжилер, оларның аразында 17 оолдар, уруглар шаңнаткан. 2023 чылда 24 мурнакчы 20 муң рубль “кудуруктуг” шаңналга төлептиг болган.

Амы-хуумда ынак хоорайывыстың 110 чылдаан юбилейи-биле бүгү чурттакчы чонга изиг байырым чедирип, найысылалывыс кезээде сайзырап турар болзун деп күзедим! Кижи бүрүзү хоорайывысты айыраң каас чечектер-биле каастап, арыг-силиг болдураалыңар деп кыйгырыксаар-дыр мен.

Билчиир НАТПИТ, Тываның алдарлыг ажылдакчызы.

“Шын” №68 2024 чылдың сентябрь 7