Сентябрь айның ортаа үезинде байдал-биле алырга, Тываның көдээ ажыл-агыйлары ниитизи-биле 170 муң тонна ажыг мал чемин белеткээн. Ол дээрге келир кыжын малга бээр сиген-ширбиилдиң чеден ажыг хуузу. Бир эвес эрткен 2023 чылда мал чеминиң белеткели-биле деңнээр болза, ол үеде 241 муң тонна сиген-ширбиил белеткеттинген, оът-сигенниң дүжүткүрү 1 гадан ортумаа-биле 12,5 центнер болган.
Мал чеминиң белеткелинге республикада ниитизи-биле дөрт чүс муң хире кижи хаара туттунган. 1660 кижи оът-сигенни кезери эпчок черлерде мал чемин кадыырлар болгаш айыырлар ажыглап белеткеп турар. Бо чылда мал чеминиң белеткелинде, эрткен чылдарга деңнээрге, механизастаттынган звенолар хөй киржип турары ажылдың бүдүрүкчүлүүн бедиткен, оларның саны 325.
Мал чеминиң белеткелин Бии-Хем кожууннуң ажыл-агыйлары чедиишкинниг чорудуп турар. Белеткээрин планнаан мал чеминиң 90 ажыг хуузун олар курлавырлап алган. Планын ажыр күүседир арга Бии-Хем кожууннуң көдээ ажыл-ишчилеринде бар деп болур. Бир эвес октябрь айның агаар-бойдузу аяс боор болза, бии-хемчилер келир кыжын малынга бээр сигенни четчир болгаш артар кылдыр белеткеп алырының аргазы бар. Бо чылын Бии-Хемниң девискээринге оът-сигенниң үнүжү бедик болганы ындыг арганы кожууннуң көдээ ишчилеринге берген.
Барыын-Хемчик, Тожу болгаш Сүт-Хөл кожууннарда база мал чеминиң белеткели багай эвес чоруп турар. Бо кожууннар мал чеми белеткээр планының 90 хуу хирезин күүседипкен. Кызыл биле Бай-Тайга кожууннарның ажыл-ишчилери планының 80 хуузун күүседипкен.
Боттарының хереглелинге мал чемин белеткээринден аңгыда, муниципалдыг болгаш республика курлавырларынга мал чеми белеткээр ажыл чергелештир чоруп турар. Бии-Хем, Барыын-Хемчик, Тожу болгаш Сүт-Хөл кожууннарда мал чеминиң муниципалдыг болгаш республика курлавырларын долдурар чыгыы апарган.
Сиген шөлдери эвээш, өске кожууннарга деңнээрге, агаар-бойдузу кааңдаачал Эрзин биле Мөңгүн-Тайга кожууннар келир кыжын малга бээр сиген-ширбиилдиң 42 хуузун курлавырлап шыдаан. Бо кожууннарда 2024 чылда оът-сигенниң дүжүткүрү 1 гадан чүгле 4–5 центнер болган. Эрткен 2023 чылда база бо кожууннарга агаар-бойдустуң байдалы таарымча чогундан оът-сигенниң дүжүткүрү бир гадан 6–7 центнер болганын демдеглеп каары артык эвес.
Мал чеминиң белеткели амгы үеде агаар-бойдустуң байдалындан дыка хамаарылгалыг. Ынчангаш суггарылга системаларын шуптузун катап септеп тургузуп, ажыглалга киирип, суггаттыг шөлдерге мал чеминиң белеткелиниң хемчээлин көвүдедир талазы-биле организастыг ажылды Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг чорудуп, бо айтырыгны федералдыг деңнелге шиитпирлеп турары кончуг чугула.
Мал чемин белеткээринге бүгү талалыг деткимчени көдээниң ишчилеринге көргүзер даалганы кожууннарның болгаш сумуларның чагыргаларының удуртулгаларынга Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг берген.
Агаар-бойдус кааңдаашкынныг болган уржуундан мал чемин четчири-биле белеткеп алыр аргазы чок болган ажыл-агыйларга мал чеми садып алырынга субсидия деткимчезин көргүзер дугайында шиитпирни Тываның Чазаа хүлээп алган. Мал чемин боттарынга келир кыжын четчир кылдыр курлавырлап шыдаар, өске ажыл-агыйларга сигенни садып болур республикада ажыл-агыйларның даңзызын тургускан.
Тываның кожалары регионнар Хакасия биле Красноярск крайның ажыл-агыйларындан мал чемин садып алырының талазы-биле дугуржулгалар чарар организастыг ажыл чоруп турар.
Ш. Моңгуш.
Чуруктарны интернеттен алган
«Шын» №72 2024 чылдың сентябрь 21