Бо хүннерде “Чедер” курорт бүрүнү-биле чаарттынган. Эрткен үезинде турган бажыңнарның ора-сомазы-даа чок, оларны бускаш, орнунда чаа 3 каът улуг бажыңны тудуп тургускан. Ында дыштаныкчыларны хүлээп алырынга бүгү-ле таарымчалыг, эптиг байдалдар тургустунган, ажыл-иш хайымныг, бедик көдүрлүүшкүнде чоруп турарын айтып каайн.
Чедер хөл – бойдустуң хуулгаазынындан бүткен, химиктиг болгаш минералдыг бүдүмелдер-биле байлак, ооң эриинде болгаш дүвүнде кара, бора өңнүг малгажы база хөлдүң рапа курттары – аарыг кижилерни эмнээриниң аргазы болгаш күжү дээрзин билзе чогуур. Оларның дузазы-биле мага-боттуң янзы-бүрү аарыгларын: кештиң, чүстерниң, шыңганнарның, нерв системазының болгаш шимчээр органнар — хол, буттуң болгаш херээженнер аарыгларын эмнеп турар.
Чедер хөл Кызылдан 45 км черде, Кызыл кожууннуң девискээринде чыдар. Курорттуң кол эмчизинге Савин Ондар база катап томуйладып, чоннуң бүзүрелин, хүндүткелин чаалап алганы — эмчиге улуг үнелел, бедик шаңнал дээрзин чугаалавас арга чок.
Савин Санчытович Сүт-Хөл кожууннуң Бора-Тайга школазын дооскаш, улаштыр Красноярск хоорайның эмчи институдунга өөренип, бүгү назынында кижилерниң кадыкшылы дээш буянныг ажылды кылып чоруур удуртукчу, эмчи.
Ол эң-не баштай Барыын-Хемчик кожуунга тыва даг-дүгү болбаазырадыр комбинаттың эмчизи болуп, аңаа 17 чыл хире ажылдаан соонда, кожууннуң төп эмнелгезинге оралакчы эмчиден кол эмчи болуп, оон ук кожуунга эмнээшкин-профилакторийни үндезилеп тургусканының соонда чиңгине директорунга чедир ажылдаан.
1995 чылда өг-бүлези-биле Кызыл хоорайже көжүп келгенде, ону Кадык камгалал яамызы Чедер хөлдүң кол эмчизинге томуйлаан. Ол үелерде Чедер хөлге корум-чурум, арагалаашкын улуг дүвүрелди тургузуп, ажыл-агый байдалы сандаргай турганын сагынмас арга чок. Байдал мындыг турда, эки түңнелге чедирбезин Савин Санчытович кончуг эки билир. Ол хандыр боданып, “Канчаар ажылдаар болза экил?” — дээн айтырыгны бодунга салган.
Сорулга чедер дээн кижи бир дугаарында бодунга улуг негелделиг, шиитпирлиг болуру албан. Ол багай чаңчылдарга алыспас, араганы, таакпыны черле сонуургавас, культуразы бедик кижи. Бодун чон мурнунга көргүзүп, шынзыдып, кижилерниң бүзүрелин чаалап аптары дээрге кижиниң шынар талазы-биле онзагай мөзү-бүдүжүнүң көрүнчүү, удуртур ажылга чон-биле ажылдап билириниң уран-талантызы-дыр. Ол күзелиң бүдер болза, сээң улуг тиилелгең-дир! А Савин Санчытович ол тиилелгени чедип шыдаан-даа, четкен-даа кижилерниң бирээзи болган дизимзе чөпшээрежир боор силер, эргим номчукчу.
Ийи билээн сывырныпкаш, бодап алганы-биле ажылдап кирипкен. Бирээде, арагалаашкын-биле демисел, ооң когун үзери-биле кижилерниң мээ-медерелинче араганың хоразының болгаш багай салдарының дугайында тайылбыр ажылын күштелдиргениниң соонда ажылдакчылар болгаш дыштаныкчылар аразынга корум-чурум экижип, ажылдың дээштии чоорту көстүп эгелээн. Ол үелерде “Чедер” курорт республика иштинде кара чаңгыс элээр чоруктуң булуңу болуп, чонну арагалаашкындан адырарының база бир аргазын ажыглап, шын шиитпирни кылганы база чедиишкин-дир деп хуумда санаар мен. Ол дээрге кол эмчивис Савин Санчытовичиниң онзагай тывызыы, мерген угааны-дыр.
Ийиде, чонну эмнээринден аңгыда, оларның хостуг үезин чөп ажыглап, культурлуг дыштанылгазынче база онзагай кичээнгейни угландырары турган. Оларга оюн-концертти, дыштанылга кежээлерин, мөөрейлерни, танцы-самны организастап эрттирери база чугула. Ол хемчеглер бодунуң үезинде база чоннуң идепкейинден бедик деңнелге эртип тургулаан чүве.
Савин Санчытовичини 1995 чылдан бээр таныыр мен. Ол үелерде Чедер хөлге чүгле Тывадан эвес, а Россияның янзы-бүрү булуңнарындан, харын-даа даштыкы чурттардан безин кижилер кадыкшылын быжыктырып, эмненип кээп турган. Ол дээрге хөлдүң малгажының болгаш рапа курттарының эмнээр күжүнүң шынарының дээштиинде, кижиге ооң ажык-дузазының дугайында херек кырында факт-барымдааларның чонга тарап, нептереп, диңмиреп турган кайгамчык үелери-дир. 2003 чылда “Чедер” Россияның курорттарының мөөрейинге киржип, 10 шыырак курорттарның санынче кирип, шаңнадып турганы таварылга эвес. Дыштаныкчыларның саны көвүдеп, бир сезонда 500 чедир кижи дыштанып, 3 ээлчегге ажылдап, бергедээшкиннерге база таваржып тургулаан.
Ол кадыкшыл төвүнге бодум каш удаа дыштанып, харын-даа культмассовиктеп ажылдап турганым база уттундурбаан.
Савин Санчытович курорттан чорупкан соонда, аңаа ажылдаан удуртукчулар ызыртынмастааны-биле ол хагдынып, элээн чылдар иштинде ажылдавайн туруп-туруп, 2024 чылдан эгелеп база катап тургустунуп, чаарттынгаш, чонну хүлээп ап, дыштандырып эгелээн.
Хоочун эмчи бо хүннерде амыдыралының 83-кү артының бедиин оранчок ашкан бол, ам-даа бодунуң чиик-чаагай, омак-сергек, оюн-баштак чаңын салбаан онзагай кижилерниң бирээзи. Ооң хем кыдыын дургаар маңнап, сула шимчээшкиннер кылып турарын карактыг кижи эскербес арга чок. Ооң арын-шырайының чазык көрүжү, хөглүг оюн-баштаа, чугаакыры, эки кижиниң мөзү-бүдүжүнүң онзагай талалары көстүп чоруур. Мээң бодалым-биле чону дээш ак сеткили-биле ажылдап чоруур кижилерниң кырыыр-даа чайы чок, аныяксыг бүдүжүн салбайн чорууру ында.
Тываның чогаалчылар эвилели чон-биле сырый харылзааны тутпушаан, ужуражылганы кылып, солун концерт программалыг Чедер хөлге аалдап четкен бис. Ооң төөгүзүн болгаш амгы байдалын делгереңгейи-биле удуртукчузу С.С. Комбу чыылганнарга таныштырган. Чогаалчылар С.С. Комбу, Р.О. Ондар база А.С. Ондар боттарының бижээн номнарын “Чедер” курортка белекке бергеннер.
Кол эмчивис Савин Санчытович баштаан коллектив чогаалчыларны чылыы-биле уткуп, чаа туттунган курорттуң оран-савазын сонуургадып, экскурсиялаткан-даа, аяк шайлыг, амданныг аъш-чеми-биле хүндүлеп, найыралдың ыр-шоору куттулуп, хөглүг-баштак ойнап-самнап, дыштанган ужуражылгавыс бедик деңнелге эрткенин чугаалаар апаар.
Раиса ОНДАР,
РФ-тиң улус өөредилгезиниң тергиини, Тываның алдарлыг болгаш улустуң башкызы, РФ-тиң журналистер болгаш Тываның чогаалчылар эвилелдериниң кежигүнү.
Авторнуң чуруу.
«Шын» №20 от 2025 чылдың май 29