Тываның Баштыңының чанында стратегтиг хөгжүлде болгаш национал төлевилелдер талазы-биле чөвүлелдиң хуралы болуп эрткен.
Россия Федерациязының Президентизи Владимир Путинниң 2018 чылдың май 7-де үндүргени 204 дугаарлыг “Россия Федерациязының 2024 чылга чедир үеде национал сорулгаларының болгаш стратегтиг хөгжүлдезиниң дугайында” Чарлыы-биле боттандырып эгелээн национал төлевилелдер Тываның чурттакчы чонунга улуг ужур-дузалыг болган. Социал инфраструктураны сайзырадырынга болгаш кижилерниң амыдырал-чуртталгазын экижидеринге улуг рольду ойнаан.
Национал төлевилелдерни 2019–2024 чылдарда, алды чыл дургузунда күүсеткениниң дугайында Тываның Баштыңының чанында стратегтиг хөгжүлде болгаш национал төлевилелдер талазы-биле чөвүлел хуралынга сайгарып чугаалашкан. Хуралды Владислав Ховалыг башкарып эрттирген.
Тыва Республиканың Чазааның Даргазының оралакчызы Орлан Сарыглар национал төлевилелдерниң 2019 – 2024 чылдарда, алды чыл дургузунда күүселдезиниң дугайында илеткээн. Бистиң республикага национал төлевилелдерни боттандырарынга ниитизи-биле 43518,8 сая рубль акшаны тускайлаанын, федералдыг бюджеттен— 41974 сая рубльди, Тыва Республиканың бюджедин- ден — 1540,8 сая рубльди үндүргенин ол дыңнаткан.
2024 чылдың түңнели-биле алырга, национал төлевилелдерни боттандырып тура, 8 966,1 сая рубльди шиңгээдип алган азы чылдың планын 99,8 хууга күүсеткен. 2024 чылда “Күш-ажылдың бүдүрүкчүлүү”, “Чурттар аразында кооперация болгаш экспорт”, “Туризм болгаш аалчыларны эптиг-ээлдек уткуп алыры”, “Айыыл чок шынарлыг оруктар”, “Экология”, “Культура”, “Биче болгаш ортумак сайгарлыкчы чорук” национал төлевилелдерге акша салыышкынын 100 хуу шиңгээдип алган.
2022 чылда “Чурттар аразында кооперация болгаш экспорт”, “Демография”, “Айыыл чок шынарлыг оруктар”, “Экология”, “Культура”; 2023 чылда “Сан-чурагайлыг экономика”, “Чуртталга тудуу болгаш хоорай хүрээлеңи”, “Күш-ажылдың бүдүрүкчүлүү”, “Экология”, “Культура”, “Чурттар аразында кооперация болгаш экспорт”; 2024 чылда “Чуртталга тудуу болгаш хоорай хүрээлеңи”, “Экология”, “Күш-ажылдың бүдүрүкчүлүү”, “Кадык камгалалы”, “Чурттар аразында кооперация болгаш экспорт”, “Айыыл чок шынарлыг оруктар”, “Туризм болгаш аалчыларны эптиг-ээлдек уткуп алыры” национал төлевилелдерге чедиишкиннер 100 хуу болган.
Россия Федерациязының Президентизи Владимир Путинниң саналы-биле боттандырып эгелээн баштайгы национал төлевилелдерниң аразындан бистиң республикага эң улуг ужур-дузалыг болган төлевилелдер “Демография”, “Экология”, “Культура”, “Кадык камгалалы”, “Айыыл чок шынарлыг оруктар”, “Өөредилге”, “Чуртталга тудуу болгаш хоорай хүрээлеңи” национал төлевилелдер болган. Бо төлевилелдерни боттандырып тура, хөй тудуг болгаш септелге ажылдарын чоруткан деп Тыва Республиканың Чазааның Даргазының оралакчызы Орлан Сарыглар демдеглээн.
Орлан Сарыгларның соонда республиканың тудуг сайыды Артыш Кыргыс, кадык камгалал сайыды Анатолий Югай, күш-ажыл болгаш социал камгалал сайыды Эдуард Сандан, Каа-Хем кожууннуң чагырга даргазы Станислав Киштеек олар национал төлевилелдерни боттандырганында чедиишкиннер дугайында илеткээннер.
“Кадык камгалалы” национал төлевилелди боттандырып турар үеде Тывага кадык камгалалының 61 чаа объектизин тудуп доозуп, ажыглалга киирген — 51 чаа фельдшер-акушер пунктузу, 10 эмнелге амбулаториязы. 17 эмнелге объектизиниң капитал септелгезин чоруткан. Тываның кадык камгалалының материал-техниктиг баазазын аажок чаарткан. Медицинаның сайзыраңгай технологиялыг 580 дериг-херекселин садып алган. Оларның аразында чүрек болгаш хан-дамыр, онкологтуг аарыглар шинчилеп илередиринге болгаш эмнээринге ажыглаар эң чаа хевирниң дериг-херекселдери бар. Дүрген эмчи дузазының болгаш шинчилге-эмнелге дериг-херексели-биле дериттинген 60 автомашинаны республиканың эмнелгелеринге болгаш фельдшер-акушер пунктуларынга садып берген. Ооң ачызында аарыг кижилерге эмчи дузазы чедирериниң болгаш аарыгларны илередип тыварының, эмнээриниң шынары экижээн, үези кызырылган.
“Өөредилге” национал төлевилелди боттандырып тургаш, 6567 өөреникчи өөренир 9 чаа школаны туткаш, ажыглалга киирген. Кызыл хоорай чоогунда солагай талакы дачаларга, Вавилин ээтпээ микрорайонга чаа школаларны тутканы тус черлерниң чурттакчы чонунга, ооң ажы-төлүнге дыка өөрүнчүг болган. Найысылал Кызыл хоорайга 6 чаа школаны тутканы 10 муң чыгыы оолдар, уругларга чылыг-чырык, делгем класстарга өөренир арганы берген. 2442 уруглар, оолдар өөренир 4 школаның тудуу Чадаана хоорайда, Кызыл чоогунда Каа-Хем суурда, Таңды кожууннуң төвү Бай-Хаакта, Мөңгүн-Тайга кожууннуң Кызыл-Хаяда амгы үеде уламчылап турар. 6 чыл дургузунда 13 чаа школаны Тывага тутканы республиканың төөгүзүнде болуп көрбээн болуушкун. “Өөредилге” национал төлевилелдиң республикага эң улуг ужур-дузазы — школаларның материал-техниктиг баазазын чаартыр арганы тургусканы.
“Демография” национал төлевилел школа назыны четпээн уруг-дарыгның кижизидилге-өөредилге черлериниң, улуг назы-харлыг кижилерниң болгаш инвалидтерниң ажаалда-тежээлде албан черлериниң материалдыг баазазын чаартыр арганы берген. Ниитизи-биле 52 объектиниң капитал септелгезин чоруткан. Сес бичии уруглар садтарының капитал септелгезин кылган, 21 уруглар садтарын алгыдыр туткан. Ооң түңнелинде бичии чаштарның удуур, чемненир, ойнаар өрээлдери алгыг-делгем, бичии салгалды кижизидер болгаш өөредиринге дыка таарымчалыг апарган.
Назылап кырааннарның болгаш инвалидтерниң бажың-интернаттарның капитал септелгезин чоруткан, Каа-Хем кожууннуң Бүрен болгаш Улуг-Хемниң Хайыракан суурларда бажың-интернаттарда чаа чуртталга корпустарын туткан. Каа-Хемниң Дерзиг-Аксы суурда чаа бажың-интернаттың тудуу амгы үеде уламчылавышаан. Ол ажыглалга кире бээрге, аңаа 179 кижини ажаап-тежээринге амгы үениң негелделеринге дүгжүр таарымчалыг байдал тургустунар.
“Чуртталга тудуу болгаш хоорай хүрээлеңи” национал төлевилелди 6 чыл дургузунда чедиишкинниг боттандырган. Ол үениң дургузунда 987,8 муң дөрбелчин метр шөлдүг чуртталга бажыңнарын туткан. Ол дээрге планның 142 хуузу. Чуртталга тудуу колдуунда Кызыл хоорайның мурнуу талакы девискээринде чоруп турар. Ында микрорайоннарда тос болгаш оон чавыс каъттарлыг чаагайжыды туттунган бажыңнар бедип үнүп келгеш, найысылалдың овур-хевирин чарашчыдыр чаарткан. Республикада ниитизи-биле 13 хөй каът чуртталга бажыңнарын ажыглалга киирген, оларның алдызы Кызыл хоорайда, чедизи Чеди-Хөл кожууннуң төвү Хову-Аксы суурда.
“Таарымчалыг байдалды хоорайга хевирлээри” национал төлевилелдиң угланыышкыны-биле Тывада 161 шөлдү кижилерниң дыштанырынга таарымчалыг кылдыр чаагайжыдып дерип тургускан. Оларны биче архитектураның дүрзү-хевирлери каастааны онзагай. Шагаан-Арыг хоорайда “Көшкүн чоннуң парыгы”, Туран хоорайда “Баштайгы орус тараачыннарның парыгы” тус черниң төлевилелдери Бүгү-российжи мөөрейниң тиилекчилери болганнар. Оларны 2023 чылда бүрүнү-биле чаагайжыды тудуп дооскан. Амгы үеде чурттакчы чоннуң дыштаныр ынак черлери апарган.
Чурттакчы чонну эки шынарлыг ижер суг-биле хандырар дээш, Кызыл хоорайның Иркутск микрорайонда, Шагаан-Арыгда, Хову-Аксында хоорай чергелиг Каа-Хем суурда суг-биле хандырылганың объектилерин туткан.
“Культура” национал төлевилелдиң ачы-дузазы-биле 65 культура одагларын туткан болгаш септээн. Олар дээрге Кызыл хоорайда культура сайзыралының төвү, 28 көдээ клуб, 13 уран чүүл школазы, кожууннарда модельчиди чаартып септээн 16 библиотека, 4 кино залы, 3 виртуалдыг кино залы. Культура черлериниң материал-техниктиг байдалын чаарткан түңнелинде уран чүүл болгаш культура-массалыг ажылдарның шынары чаа деңнелче көдүрүлген.
“Чурттар аразында кооперация болгаш экспорт” национал төлевилелге киржири республикага суггарылга системазын сайзырадырынга болгаш чаартырынга күрүнеден дузаламчы акша-хөреңги алырының, тараа аймаан даштыкы чурттарже садып үндүрериниң негелделериниң бирээзи. Тывада 20 ажыг чылдар дургузунда ажыглаттынмайн турган суггарылга четкилерин чаартып септээринге, катап ажыглалче кииреринге, суггаттыг шөлдерге тараа аймаан болгаш мал чеминге ажыглаар культураларны тарып өстүреринге бо национал төлевилел көскү идигни берген. 19 суггат системаларын катап ажыглалга кииргеш, 6522,36 га шөлге тараа аймаан тарып өстүрүп турар апарган. 2834, 36 га суггаттыг черлерге культура-техниктиг ажылдарны чоруткан, азы оларны бок оът-сигенден, ыяштардан аштап-арыглааш, дескилээн.
“Экология” национал төлевилелди боттандырганында көскү чедиишкиннер бар. Өрт өжүреринге ажыглаар 590 санныг янзы-бүрү хевирлерниң техника аймаан садып алган. Арга-арыгга өртке удур камгалал ажылдары чорудар тускай ажыглалдың 415 санныг техниказын садып алган. Бо техника садып алганы өртке удур хемчеглерни арга-арыгга баш бурунгаар ап чорудар, хып үнген өрттерни дүрген өжүрер арганы тургускан. Арга-арыгдан ыяш кезип алган, өрттер хып турган черлерге ыяш өзүмнерин тарыыр ажылды 49 202 га черге 2019 – 2024 чылдарда чоруткан.
Чеди-Хөл кожуунда Хову-Аксы суурга “Тывакобальт” комбинаттың болбаазырадып турганы кобальт рудазының бүдүмелдериниң артынчызының шыгжамырлары тус черниң чурттакчыларының кадыынга хоралыг бооп болур. Ынчангаш “Экология” национал төлевилелче кирген “Арыг чурт” деп регион төлевилелди боттандыргаш, 2021 чылда ол артынчыларның шыгжамырының рекультивациязын чоруткаш, тус черниң чонунуң кадыынга айыылды чайлаткан.
2023 чылдан бээр Тыва “Арыг агаар” федералдыг төлевилелде киржип келген. Агаар-бойдус камгалалының Бүгү-российжи эртем-шинчилел институдунуң чоруткан шинчилел ажылдарының түңнелинде агаарын арыглаары эргежок чугула 29 хоорайның санынче Кызылды киирген. Тыва Республиканың Чазааның күжениишкини, РФ-тиң Бойдус курлавырларының болгаш экология яамызының, российжи экологтуг ниитилелдиң деткимчези-биле Кызылдың агаарын арыглаарының комплекстиг төлевилелин ажылдап кылган. Амгы үеде ол төлевилелди РФ-тиң күүседикчи эрге-чагырга органнарында сайгарып көрүп турар.
“Биче болгаш ортумак сайгарлыкчы чорук” национал төлевилелдиң ачызында сайгарлыкчы чорукче кирген хамаатылар 2 катап көвүдээн, саны 14647-ден 38716 чеде берген.
Тываның экономиказының хөгжүлдезинге улуг ужур-дузалыг Агроүлетпүр болгаш индустриалдыг парктар Кызыл хоорайда тургустунган. Оларның баазазында 14 бүдүрүлге ажылдап турар, ажылга 271 кижи хаара туттунган. Биче болгаш ортумак бизнес республиканың экономиказынче 1968,2 сая рубль акша-хөреңгини киирген.
“Айыыл чок шынарлыг оруктар” национал төлевилел Тывада чедиишкинниг боттанып турар. Ооң кол-кол көргүзүглери мындыг: ниити узун дурту 300 километр 136 автоорукту негелделерге дүүштүр чаартып септээн, Бии-Хемни кежир 6 көвүрүгнү туткан, оруктарга видеохайгааралдың 74 комплекизин тургускан.
“Туризм болгаш аалчыларны эптиг-ээлдек уткуп алыры”, “Ужудукчу чок авиация системалары” национал төлевилелдерни чедиишкинниг боттандырып турар. Туризмниң 7 хөй-ниити эгелээшкиннерин деткээн. 2025 чылдың эрткен айларында арга-арыгны хайгаараар, өрт болгаш өске-даа айыылдыг болуушкуннарны дилеп тып болур 13 квадрокоптерни болгаш ужудукчу чок 3 авиация системазын садып алган.
Бистиң республикага национал төлевилелдерни боттандырарынга эң эки чедиишкиннер ниитизи-биле мындыг болган.
Тываның Баштыңының чанында стратегтиг хөгжүлде болгаш национал төлевилелдер талазы-биле чөвүлелдиң хуралынга национал төлевилелдерни боттандырарынга чедиишкиннерни болгаш четпестерни сайгарып чугаалашкаш, республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезинге улуг ужур-дузалыг национал төлевилелдер-биле ажылды улам күштелдирер деп түңнелди үндүрген.
2025–2030 чылдарда “Өг-бүле”, “Аныяктар болгаш бичии уруглар”, “Узун болгаш идепкейлиг чуртталга” дээш 11 национал төлевилелди боттандырарынче Тыва Республика бо чылдың январь 1-ден кирипкен. Ол төлевилелдер өг-бүлелерни деткииринче, чоннуң кадыын камгалаарынче, хамаатыларның айыыл чок болгаш таарымчалыг байдалынче дээш өске-даа чугула чүүлдерже угланган. 2025–2027 чылдарда национал төлевилелдерниң акшаландырыышкыны республикага — 21,3 млрд рубль. 2025 чылда акшаландырыышкыны — 7,3 млрд рубль. Чоннуң амыдырал-чуртталгазынга эргежок чугула 73 объектини септээри болгаш чаагайжыдары ол төлевилелдерде көрдүнген.
Национал төлевилелдерни боттандырарынга чедиишкиннер Тываның чурттакчы чонунуң амыдырал-чуртталгазының байдалын экижидеринге олар ужур-дузалыг дээрзин көргүскен.
Национал төлевилелдерни боттандырарынга боттарының көскү үлүүн киирген ажылдакчыларны болгаш яамыларны Тываның Баштыңының шаңналдары-биле шаңнаан.
Ш. МОҢГУШ.
Буян Ооржактың тырттырган чуруктары.