1990 – 2000 чылдарның сандараашкынныг үезинде чүгле эң-не кызымак кижилер мал-маганны шыдаар шаа-биле азырап, тарааны тарып турганнар. Хууда мал ажыл-агыйларлыг кижилерниң малының саны чоорту көвүдей бээрге, хууда ажыл-агыйларны арат ажыл-агый эрге-байдалче шилчидип, оларга, эвээш-биче-даа бол, күрүнеден саң-хөө болгаш техника аймаа-биле хандырарынга дузаны көргүзүп эгелээни-биле республикага мал болгаш чер ажылы элээн экижээн.
Тываның экономиказының кол адыры болур көдээ ажыл-агый хөндүрлүп, көдүрлүп турарының каш-даа чадаларын эрткен деп болур.
Ажыл-херээн аңгы-башка чорудуп турган малчыннарның болгаш тараажыларның демин каттыштырарынга 2013 чылда боттандырып эгелээн “Чаңгыс суур – чаңгыс продукт” губернатор төлевилели ужур-дузалыг болганын демдеглээр апаар. Ооң адын чамдык ёзуургак кижилер шүгүмчүлеп турза-даа, төлевилелдиң алыс утка-шынарын чурттакчы чон билип, аңаа киржип эгелээннер. Эът, сүт, тараа дээш көдээ ажыл-агый продуктуларын чүгле көвүдедир бүдүрер эвес, оларны болбаазырадып, эки шынарлыг аъш-чем, идик-хеп дээш өске-даа барааннар бүдүрер чаа хевирниң бүдүрүлгелерин көдээге тургузарының дугайында билиишкин Ук төлевилелдиң ачызында араттарга болгаш тараажыларга быжыга берген. Шак ынчаар сүт, эът болбаазырадыр үүрмек бүдүрүлгелер суурларга тургустунган.
Төлевилелдиң баштайгы делгелгелери ажылдың угланыышкыны колдуунда шын дээрзин көргүскен. Тожунуң хеңмелээн эъди, Тере-Хөлдүң доңурган балыы дээш аңгы-аңгы кожууннардан өске-даа чем аймаа, эт-сеп, идик-хепти төлевилелдиң киржикчилери делгээн. Багай эвес шынарлыг продукцияны Тывага бүдүрүп болурун ол делгелгелер бадыткаан. Ооң бир херечизи – делгелгелерге салган продукцияны чурттакчы чоннуң хөйү-биле садып алганы.
«Бриллиант» аржыылдар
“Чаңгыс суур – чаңгыс продукт” төлевилелдиң сорулгаларының бирээзи – суур бүрүзүнүң онзагай (бренд) продукциязын бүдүрери.
Бо сорулга бүрүнү-биле чедип алдынмаан-даа болза, чүгле чаңгыс суурнуң эвес, бүгү Тываның брендизи бооп болур бараан ынчан-на билдине берген. Ол дээрге – Эйлиг-Хемниң бриллиант аржыылы.
Эйлиг-хемчилер кижи бүрүзү бодунуң дужунда хеп аймаа аргып, ону садып турган болза, сайгарлыкчы Анюта Ооржак чаңгыс чер-чурттугларын эвилелдеп, дүктен хеп аймаа аргып, сырып кылырын калбаа-биле организастаан. Эйлиг-Хемниң ангор өшкүлериниң бойдустан чаяаган аңгы-аңгы өңнерлиг дүгүнден каастап, угулзалап аргаан, кандыг-даа будук-биле будуваан чайырланчак ак, кара, сарыг, көк аржыылдарын «бриллиант аржыылдар» деп адай берген. Оларның өртээ элээн аар-даа болза, “балдырлыг” кижилер күзелдии-биле садып алганнар. Амгы үеде Эйлиг-Хемниң бриллиант аржыылдарын Россиядан дашкаар хереглекчилер безин баш бурунгаар чагыдып садып ап турарлар.
Республикага мал-маганның баш санын көвүдедиринге, аныяктарны мал ажылынга хаара тударынга 2016 чылда боттандырып эгелээн “Аныяк өг-бүлеге – кыштаг” төлевилел улуг ужур-дузалыг болган. Аңаа киржир күзелдиг аныяктарны сумуларның чурттакчыларының хуралдарынга шилип ап, шилилгени эрткен аныяк өг-бүлеге черни, 200 баш хойну азы 20 хунажыннарны тускайлап берип, кыштагга чуртталга бажыңын, кажаа-хорааны тударынга саң-хөө деткимчезин көргүзүп турган. Төлевилелдиң киржикчилери аныяктарның социал айтырыглары база кыдыынга кагдынмаан. Оларның уруг-дарыынга доктаамал чурттап, өөренир школа-интернатты Улуг-Хемниң Ийи-Тал суурунга туткан. “Аныяк өг-бүлеге – кыштаг” чедиишкинниг төлевилел болган. Ону боттандырган түңнелинде республикага малчыннарның саны болгаш малдың баш саны көзүлдүр көвүдээн.
Сорулга – болбаазырадыры
Красноярск крайның статистика албан чериниң медээлери-биле алырга, 2022 чылдың февраль айда байдал-биле Тывада 190, 8 муң баш мыйыстыг бода мал, ооң иштинде 82 муң инек бар. Хой-өшкүнүң ниити саны 1254,9 муң баш болган.
Мал-маганның саны көвүдээни-биле холбаштыр республиканың мурнунга чаа сорулгалар туруп келген. Хамыктың мурнунда – 190, 8 муң баш мыйыстыг бода малдан, 1254,9 муң хой-өшкүден алган продукцияны болбаазырадыры. Малдың кежин, дүгүн болбаазырадыр биче бүдүрүлгелер республикада бар-даа болза, оларның болбаазырадып турар продукциязының хемчээли эвээш, ынчангаш улуг бүдүрүлгелерни тургузары эргежок чугула апарган. Бо талазы-биле баштайгы базымнар кылдынган деп болур.
Дүктү аштап-арыглаар фабриканы Кызыл хоорайга тудары республиканың Көдээ ажыл-агый яамызының бо чылдың июль айның баштайгы хүннеринде массалыг информация чепсектеринге медээлеринден билдине берген. Ооң төлевилелиниң техник-экономиктиг үндезинин Тыва Республиканың Чазаанга чугаалажып көрген. Төлевилелди «Пөс-таавы болгаш чиик үлетпүрнүң эртем-бүдүрүлгезиниң чаартыкчы төвү» («Инновационный научно-производственный центр текстильной и легкой промышленности») ажык акционерлиг ниитилел ажылдап кылган. Төлевилээни ёзугаар алырга, чылда 860 тонна дүктү аштап-арыглаар, хой-өшкү дүгүнден хендирлерни өрүп белеткээр, хеп аймаа, чоорган, кидис дээш өске-даа продукцияны бүдүрүп үндүрер. Фабрикага 100-тен хөй санныг кижилер ажылдаар. Фабриканың тудуун 2023 чылда бүрүнү-биле тудуп доозуптарын планнаан. Ооң бүдүрүкчү күчүзү – 1 чылда 400 тонна ажыг дүктү аштап-арыглаар. Аштап-арыглаан дүктү колдуунда даштыкы рынокче үндүр садар чадавас дээрзин Көдээ ажыл-агый яамызының специалистери дыңнаткан. Ооң чылдагааны билдингир – тыва дүктен пөс-таавы аргып үндүрер фабриканы тудар апаар болгай. А ол дээрге дараазында чада.
Тывада амгы үеде бар 82 муң инектиң баш саны моон-даа соңгаар улам көвүдээр болгай. Биче сүт-бараан бүдүрүлгелери боттарының сүдүн чедиишкинниг болбаазырадып турар деп болур. Ынчалза-даа оларның продукциязын мөөңнеп садары, шынарын улам экижидип, Россияның регионнарынче үндүр садары дээш оон-даа өске дем херек айтырыгларны шиитпирлээр апаар болгай. Ынчангаш ТР-ниң Көдээ ажыл-агый яамызының специалистери «Тываның сүдү» деп төлевилелди ажылдап кылган.
Эътке ажыглаан мал-маганның кежиниң эвээш кезиин хууда биче бүдүрүлгелер болбаазырадып шыдаар. А хөй кезиин үндүр октап турар. Мал кежинден эки шынарлыг алгыны улуг хемчээлге бүдүрүп үндүрери база келир үениң ажылы.
Республиканың көдээ ажыл-агыйының ажыл-ишчилери бөгүнгү чедиишкиннерниң чадаларын шудургу ажылы-биле эрткен. Тываның 1 миллион 500 муң хире малының продукциязын шуптузун болбаазырадыр арга амдыызында чок. Ынчангаш чедиишкиннерниң чадалары ам-даа мурнувуста.
/ Шаңгыр-оол Моңгуш.