Бүгү-делегейниң угаан-медерел кадыкшылының хүнү
Бүгү-делегейниң угаан-медерел кадыкшылының хүнүн 1992 чылдан эгелеп октябрь 10-да демдеглеп эрттирип турар.
Психиктиг (угаан-медерел) кадыкшыл дугайында тайылбырлап бээри-биле ТР-ниң Кадык камгалал яамызының штаттан дашкаар психологу, Республиканың психиатрия эмнелгезиниң клиниктиг психологу Диана ДЕМЧИК-биле чугаалаштывыс.
– Психиктиг кадыкшыл деп чүл, Диана Дегутовна?
– Кижиниң бодунуң бүгү арга-шинээн ажыглап, амыдыралда сагыш-сеткилдиң дүвүрелин ажып эртип, үре-түңнелдиг болгаш чедиишкинниг ажылдап база бодунуң амыдыралынче үлүг-хуузун киирип турар чедиишкинниг байдалды психиктиг азы угаан-медерелдиң кадыкшылы дээр. Шак мындыг кадык угаан-медерел кижиниң бодунга-даа, ниитилелге-даа эки болгаш келир үениң үндезини болур.
– Кандыг кижини кадык угаан-медерелдиг дээрил?
– Угаан-медерели кадык кижи бүгү чүүлдерниң үргүлчүлелдиин, доктаамал болурун бодап, миннип, ол ышкаш бодунуң даштыкы болгаш иштики делегейинге таарзынып, бүрүнү-биле хүлээп билир ужурлуг.
– Мага-боттуң кадыкшылын быжыглаарын билир бис. А угаан-медерелдиң кадыкшылы эки болзун дээш, баш удур чүнү кылырыл?
– Кижи бодунуң психиказын кадык тудар деп бодаар болза, дараазында дүрүмнерни сагыыры чугула:
- хүн чурумун болгаш шын чемненилгени сагыыр;
- күш-культурага хандыкшыыр;
- өг-бүлези, эш-өөрү, коллегалары болгаш төрелдери-биле чаагай сеткилдиг хамаарылганы тургузар;
- социал нормаларга, дүрүмнерге болгаш хоойлуларга дүүштүр бодун тускайлаң алдынып, доктаамал хыналдага тудар;
- бодунуң амыдыралын, ажыл-чорудулгазын планнап, оларны амыдыралга боттандырып өөренир;
- амыдыралынга өскерлиишкиннер болурга, байдал аайынче таарыштыр бодун алдынар.
Кижиниң психиктиг кадыкшылын тодарадырда, ооң хөгжүлдезиниң чадазын, салгал дамчып келген демдектерин болгаш культурлуг делегейин көөр апаар.
– Ниитилелдиң угаан-медерел талазы-биле кадыкшылын быжыглаары-биле силерниң талаңардан кандыг профилактиктиг хемчеглер чоруттунуп турарыл?
– Школаларда болгаш өске-даа өөредилге черлеринде, кадык камгалал, социал, шажын-чүдүлге адырларында албан черлери ада-иелерниң болгаш ажы-төлдүң мурнунга тургустунуп келир нарын айтырыгларны шиитпирлээринге дуза кадар янзы-бүрү профилактиктиг программаларны тургузуп, чогуур ажылдарны чорудуп турар. Ук программаларның кол сорулгазы — чонну угаан-медерел талазы-биле кадык амыдыралга өөредири. Ол ёзугаар хөгжүлдениң психологиязын эки билип алырынче угланган лекцияларны, дискуссияларны организастап эрттирип турар.
– Ол программаларның дузазы-биле кандыг кижилерге дуза кадып турарыл?
– Угаан-медерелинде онза хажыдыышкыннарлыг, мага-бодунда кандыг-ла-бир кемниг болганындан кадыы кызыгаарлыг азы амыдыралының байдалы нарын өг-бүлелерге психологтуң дузазы кончуг чугула. Ынчангаш ол программалар-биле чогуур дуза хереглээн кижилерге дузалажып турар бис.
– Кижиниң угаан-медерел кадыкшылын кандыг специалист хынаарыл?
– Угаан-медерелдиң кадыкшылын хынап, билип алырда, чаңгыс специалист эвес, а психиатр, невролог, психолог дээш оон-даа өске хөй-хөй эксперттер херек.
– Угаан-медерел аарыглары канчап тыптып келирил?
– Кижиниң угаан-медерели кадык бе дээрзин хынаарда, эң кол билип алыр ужурлуг чүүлүвүс — ооң демдектери.
Бир дугаарында, уйгу-дыжывыс. Удуп чыдар үевисте мага-бот дыштанып, күш кирер. Кандыг-бир чылдагаан ужун эки дыштанып шыдавайн турар болзувусса, ол дугайында боданыр ужурлуг бис. Кандыг чылдагааннар-биле дыш чедишпезил:
Бирээде, хүн чурумун сагывайн, азы шуут ол чокка чурттап турар. Эртемденнерниң шинчилеп турары-биле алырга, кижиниң дыштанып, күш кирип алырынга 8 шак чедер. Ынчалза-даа кижи бүрүзү аңгы болур: чамдык улуска хүнде 6–7, а өскелеринге 9–10 шак херек. Ийиде, кажан кижи удуп шыдавас азы багай удуур апарганда, бис, тускай эртемниг эмчилер, шинчилээр апаар бис.
Ийи дугаарында, кижиниң мага-бодунуң чиик ажылдаары. Угаан-медерелдиң күш-шыдалы төнерге, мага-боттуң ажылдаары база баксыраар: шылаачал апаар, муңгарап-деңгерээр, кылыктаныр, ажылынга кичээнгей чокталыр, ажылдаары оожумнаар. Ооң түңнелинде, чем чиир хөөнү баксырап, бажы аарып, хан базыышкыны көдүрлүп, чүрек согуушкуну дүргедеп болур.
Эки удуп дыштанып албас болзувусса, угаанның күш-шыдалы баксыраар. Ооң түңнелинде психиктиг азы угаан-медерел аарыгларынче шилчип болур. Ындыг байдалда специалистерже баары кончуг чугула.
Чыжыргана СААЯ чугаалашкан.
Чурукту маадырның хууда архивинден алган.
«Шын» №77 2023 чылдың октябрь 11