Октябрь 23-те Тыва үндезин культура төвүнге Тываның Ю.Ш. Кюнзегеш аттыг ном үндүрер чери тургустунганындан бээр 95 чыл оюн демдеглеп эрттирген. Аңаа чогаалчылар, эртемденнер, дыл башкылары, көскү культура ажылдакчылары, журналистер болгаш ёзулуг номга ынактар чыглып киришкен.
Тываның Чазак Даргазы Владислав Ховалыгның мурнундан ооң оралакчызының хүлээлгезин күүседип турар Айдыс Сынаа байыр чедирип сөс алгаш, Тываның база бир кол культура албан чериниң хөй чылдар дургузунда кылып келген ажылын бедии-биле үнелеп, өөредилге номнарындан аңгыда, сураглыг классиктерниң очулгаларының номнарын болгаш Тываның улуг чогаалчыларының, эгелеп чоруур чогаалчыларның номнарын чырыкче үндүр парлап, тыва чогаалды кадагалап арттырарынга дыка улуг ажылды чорудуп турарын демдеглээн. Моон-даа соңгаар ном үндүрер черниң ажыл-ижинге хөгжүлдени күзээш, шылгарааннарга күрүне шаңналдарын тывыскан. ТР-ниң ДХ-ниң депутады Белекмаа Муңге байыр чедириишкининге улажып, эки күзээшкиннерни кылгаш, ТР-ниң ДХ-ниң Даргазының мурнундан шаңналдарны тывыскан.
95 чыл дургузунда тыва болгаш орус дылдарда 20 сая ажыг кезектиг барык дөрт муң хире номну чырыкче үндүрген Тываның ном үндүрер чериниң төөгүзү 1930 чылдан эгелээн. Ол үеде Тываның араттың революстуг намының Төп Комитединиң «Чаа күрүне бижиин доктаадып боттандырар айтырыг дугайында» база «ТАР-ның Эртем Комитедин тургузар айтырыг дугайында» деп доктаалдары үнген. Баштайгы доктаалда “Эргежок чугула өөредилге болгаш массалыг чогаалдарны үезинде үндүрер сорулга-биле ном үндүрер килдисти тургузар. Ол килдиске ай дургузунда 1930/31 чаа өөредилге чылының эгезинге чедир өөредилге номнары болгаш политиктиг литератураны парлалгаже белеткээр планны тургузарын сүмелээр” деп айыткан...
Баштайгы парлаткан номнарга “Делегейниң пролетаржы чаштарынга”, “Үжүк-бижик билбес чорукту узуткаары-биле ажыл чорудар төлевилелдиң пунктулары”, «Тыва Арат Республиканың Үндезин хоойлузу» болгаш өске-даа номнар хамааржыр. Национал өөредилге номнары: «Деңге базар орук» деп улуг улуска үжүглел, “Бичии тудугжулар” номчулга ному болгаш «Санга бодалга чыындызы” дээш өске-даа. 1930-1944 чылдарда 981 кезектиг 383 ном, оларның аразында Салчак Тока, Степан Сарыг-оол, Сергей Пюрбюнуң чогаалдары парлаттынгылаан. Ол ышкаш сеткүүлдер: “Хувискаалдың чалбыыжы, “Эртемниң оруу” болгаш “Чаа ырлар” чыындызы дээш өске-даа номнарны үндүрген.
1936 чылда ТАР-ның чаңгыс аай ном үндүрер албан чери – Парлалга болгаш уран чүүл комитеди тургустунган. Эгезинде аңаа 5-6 чогаадыкчы ажылдакчылар ажылдап турган. Ооң ажылын А. Чымба, оон О. Шыырап удуртуп турган-даа болза, оларның чөвүлекчизи болур А. Пальмбах ол комитет чанында тургустунган чогаал бөлгүмүн удуртпушаан, комитеттиң ажылынга улуг дузазын чедирип келген.
1941 чылда комитетти Күрүнениң ном үндүрер чери кылдыр эде тургускан. 1943 чылда – ТАР-ның Сайыттар Чөвүлелиниң чанында Тываның күрүнениң каттышкан ном үндүрер чери апарган. Ном үндүрер чер чаа ном садыгларын ажыдып, 1944 чылдың чазынында Барыын-Хемчик, Улуг-Хем, Бии-Хем кожууннарга номнарны садып эгелээн. Ада-чурттуң Улуг дайынының үезинде ном үндүрер черниң ажылдакчыларының ажыл шагы хүнде 15-16 шак чедип, шериг-патриотчу темага тускай үндүрүлгелерни – уставтар болгаш шериг албанының дүрүмнерин чырыкче үндүрер тускай планны күүседип турган.
1953 чылда Тываның ном үндүрер чери кылдыр эде адаан соонда, бо хүнге чедир ол хевээр арткан. Ол үеден тура ниитилел-политиктиг, уран-чечен, эртем-нептерелдиг болгаш өөредилге база өөредилге-методиктиг литератураны шалыпкын үндүрүп эгелээн. Орус дылдан тыва дылче чүс-чүс, харын-даа муң-муң номнарны очулдуруп эгелээни хөгжүлдеже чугула базым болган. А. Пушкин, М. Лермонтов, Н. Гоголь, Л. Толстой, Н. Некрасов, И. Тургенев, С. Есенин, А. Блок, В. Маяковский, А. Толстой, М. Горький, М. Шолохов, А. Фадеев, К. Федин, В. Распутин, В. Липатов дээш алтай, бурят, казах, кыргыс, татар, узбек, хакас, якут болгаш өске-даа чоннарның чогаалчыларының номнарын тыва дылче хөйү-биле очулдуруп үндүрген. Оон аңгыда В. Шекспир, Ф. Шиллер, Э. Распе, Д. Дефо, Дж. Свифт, Д. Лондон, Р. Тагор, Лу Синь ышкаш дыка хөй даштыкы авторларның чогаалдарын очулдурар улуг ажылга С. Тока, С. Сарыг-оол, С. Пюрбю, М. Кенин-Лопсан, К.-Э. Кудажы, Ю. Кюнзегеш, А. Даржай, С. Сюрюн-оол, О. Сувакпит, Н. Куулар, А. Үержаа болгаш өске-даа тыва литератураның классиктери киришкен.
Ном үндүрер черниң аңгы-аңгы чылдарда удуртукчулары – А. Чымба, О. Шыырап, С. Самба-Люндуп, М. Делег, Н. Тава-Самбуу, С. Сүрүң-оол (кол редактор база турган), Б. Болдур-оол, С. Кудажы, В. Монгуш, Ш. Куулар, А. Хертек, кол редакторлар – А. Үержаа, Э. Донгак, О. Баир, редакторлар – С. Сарыг-оол, М. Кенин-Лопсан, Л. Чадамба, К.-Э. Кудажы, А. Даржай, А. Бородина, А. Сат, В. Чамьян, М. Сенгин, А. Казанцева, З. Монгуш, В. Бузыкаев, В. Ховалыг, А. Күжүгет. Амгы үеде ону Тываның алдарлыг журнализи Инна Принцева директорлап турар.
2005 чылдың июль 12-де ТР-ниң Чазааның чарлыы-биле ном үндүрер черге Тываның улустуң чогаалчызы Ю.Ш. Кюнзегештиң адын тывыскан. Ол 1951–1988 чылдарда аңаа кол редакторлап ажылдап чораан, онзагай салым-чолдуг, тыва ном үндүрүлгезинге улуг үлүг-хуузун киирген чогаалчы.
Бо ном үндүрер черниң үндүргени Бичен Ондарның «Тываның черлер аттарының географтыг словары» база Иргит Самбунуң «Тыва улусчу оюннар» деп номнары Россияның ном үндүрүкчүлериниң ассоциациязының «Чылдың тергиин номнары» бүгү-российжи мөөрейиниң түңнелдери-биле бо чылын Россияда 50 тергиин регион үндүрүлгелериниң санынче киргени база улуг чедиишкин. Ол ышкаш сөөлгү чылдарда Тываның ном үндүрер чериниң элээн каш төлевилелдери: Б. Будуптуң ийи дылда «Тыва чоннуң үлегер домактары болгаш тывызыктары», Г. Курбатскийниң «Тыва тывызыктары», «Шериг тоолдары», «Тыва. Болуушкуннар, фактылар, чоннар» деп чурук альбому Кызыл шөлге эрткен XI Ном фестивалының тулган номнар даңзызынче кирген.
Ном үндүрер чер национал чогаал деткиир федералдыг программаның чогаадыкчы коллективи-биле ажылдап турар. Республиканың шүлүкчүлериниң болгаш прозачыларының чогаалдары «Россия чоннарының амгы литературазы» деп антологияның кезээнче кирген. «Тюрк болгаш моол чоннарның поэзия биле прозазы» деп чаа томнуң таныштырылгазын «Кызыл шөл» ном фестивалынга эрттирген.
«Енисей Сибири» регионнар аразының төлевилели Тываның, Хакасияның болгаш Красноярск крайның чогаалчыларын болгаш чурукчуларын каттыштырган. Дөрт дугаар үндүрүлгени Тываның ном үндүрер чериниң 95 чылынга тураскааткан.
Үениң маңындан чыда калбайн, чаа аргаларны ажыглап тургаш, салган сорулгаларын демниг ажылы-биле чедип ап турар коллективтиң үндүрүп турар номнарының утка-шынары, даштыкы каасталгазы экижээни каракка көскү, тудуксанчыг, номчуксанчыг.
Юбилейлиг хемчегге Тываның национал хөгжүм-шии театрының болгаш “Саян” сам болгаш ыры театрының, Национал оркестрниң артистери кончуг солун оюн-көргүзүглүг концертти улам-на байырланчыг шинчи киирген.
Сорунза Монгуш.
Ада Тюлюштуң тырттырган чуруктары.
“Шын” №42 2025 чылдың октябрь 30