Россия Федерациязының чер дугайында хоойлузун сагывааны дээш, административтиг хемчеглерге онаажып, улуг хемчээлдиг торгаалдарны күрүнеге төлеп болурунуң дугайында медээлер массалыг информация чепсектеринге сөөлгү үеде бо-ла көстүп кээр апарган. Аңаа хамаарыштыр тайылбырны Росреестрниң Тыва Республика талазы-биле эргелелиниң удуртукчузу Светлана Түлүш берген.
— Светлана Васильевна, чер участоктарының ээлерин чүү дээш торгаап болурул?
— Россия Федерациязының Чер кодекизинче, Сад болгаш огород ажыл-агыйын боттарының хууда хереглелинге чорударының дугайында федералдыг хоойлунуң 23-кү чүүлүнче, ол ышкаш чер ажыглалынга хамаарышкан РФ-тиң өске-даа хоойлу-дүрүмнеринче өскерилгелерни киирип, чер участоктарын хамаатыларның ажыглаарынга хамаарыштыр хоойлунуң негелделерин шыңгыыратканынче чурттакчы чоннуң кичээнгейин угландырар-дыр мен. Хоойлужудулгада киирген өскерилгелер ёзугаар хамааты чер участогун чөпшээредип алган соонда, ооң ажыглалын дораан-на эгелээр хүлээлгелиг.
Чөпшээредип алганы чер участогун хереглелинге дүүштүр ажыглаарынга хамаарыштыр хемчеглерниң даңзызын Россия Федерациязының Чазааның 2025 чылдың апрель 24-те № 1021-р айтыышкыны-биле тодаргайлаан.
Оон аңгыда чурттакчылыг черлерде болгаш сад болгаш огород ниитилелдеринде участоктарын ажыглавайн турарының демдектериниң даңзызын база Россия Федерациязының Чазаа тургускан. Ол даңзы ёзугаар чер участоктарын оларның ээлери ажыглавайн турарын тодарадып болур. РФ-тиң Чазааның бо актызы 2025 чылдың сентябрь 1-ден күштүг болган.
Чурттакчылыг черлерде чер участоктарын, сад болгаш огород участоктарын оларның ээлери ажыглалга киирериниң хуусаазын база Россия Федерациязының Чазаа доктаат- кан – 3 чыл. Ол үениң дургузунда чер участогу долузу-биле ажыглалче кирген турар ужурлуг. Бо хуусаа 2025 чылдың март 1-ге чедир чер участогун чөпшээредип апкан хамаатыларга база хамааржыр. Олар 2028 чылдың март 1-ге чедир чер участогун долузу-биле ажыглай берген турар ужурлуг-дур.
Чер участоктарын ажыглалга киирериниң талазы-биле ажылдарның хевирлерин база РФ-тиң Чазааның тургускан даңзызында киирген. Чижээлээрге, чер участогун ыяштар, хараганнардан аштаары, дескилээри дээш оон-даа өске. Рекультивация чорудары чугула чер участоктарын ажыглалга киирерин доктааткан хуусаада узадып болур. Ажыглал чок чыткаш, дыка бокталган черни аштаары, тулааланчак черде участокту кургадыр, хөрзүнү багай черлерни чемишчидери дээш өске-даа ажылдар рекультивация хемчеглеринге хамааржыр. Мындыг хевирлиг ажылдарны чорудары эргежок чугула черлерни ажыглалга киирериниң хуусаазын доктааткан хуусаадан 3 чыл чедир узадып болур.
— Чер участоктарын ажыглаваанын канчаар тодарадырыл?
— Сад болгаш огород чер участогун ажыглавайн турарының херечизи — ооң девискээриниң чартыы бир чыл дургузунда боктуг чытканы. Чуртталга бажыңы тудар чер участогун ажыглавайн турарының херечизи – аңаа бажың-балгатты 5 чыл дургузунда тутпааны. Чөптүг чылдагааннар-биле хууда чуртталга бажыңнарын тударының болгаш бүрүткедириниң хуусаазын 7 чылга чедир узадып болур. Бир эвес чер участогунда бажың-балгатты тудуп каан, ынчалза-даа ол буступ эгелээн, соңгалары, эжиктери бузук болза, чер участогун ажыглаваанының херечизи боор.
— Ажыглавайн турарының бадыткалы бар чер участоктарын күрүне хураап ап болур бе?
— Тудуг тударынга чөпшээреп берген чер участоктарын ажыглавайн турарынга хамаарыштыр харыысалганы Административтиг корум-чурум үрээшкиннериниң кодекизинче 2005 чылда киирген. Сад болгаш огород чер участоктарын ажыглавааны дээш харыысалганы 2015 чылда киирген. Бир эвес хамааты айыткан хуусада чер участогун ажыглаваан-даа болза, ону күрүне албан хураап алырының чылдагааны эвес. Күрүнениң контроль, хайгаарал органнары ооң чылдагааннарын сайгарып көөр ужурлуг. Чөптүг чылдагааннар илерээр болза, чер участогун ажыглалга киирер арганы хамаатыга бээр.
— Ажыглал чок чер участоктарын кайы орган илередип тывар хүлээлгелигил?
— Чер участоктарын ажыглавайн турарын Росреестр болгаш тус чер бот-башкарылга органнары боттарының албан-хүлээлгелери ёзугаар чорудар. Четпестер илереттинген соонда, чер участогунуң ээзинге оларны чок кылырынга үени болгаш сагындырыгны албан ёзузу-биле бээр. Бир эвес участок ээзи четпестерни 30 хонук дургузунда чайладып эгелевес болза, Росреестр чогуур органнарга болгаш тус чер бот-башкарылга органнарынга дыңнадыр. Эрге-чагырганың ол органнары чер участогун хураап алырының дугайында негелдени судка киирер. Судтуң шиитпири-биле чер участогун күрүне хураап алган таварылгада ол участокту садарын чарлааш, садар.
— Бир эвес чер участогунуң ээзи чөптүг чылдагааннар-биле ук черни ажыглап шыдавас болза, чүнү канчап болурул?
— Чер участогунуң ээзи ону доктааткан хуусаада ажыглап шыдавайн барганын бадыткаан документилерни чогуур органнарга киирер, чер участогун ажыглаарының хуусаазын узадыр дугайында билди- риишкинни бижиир ужурлуг. Бир эвес чөптүг чылдагааннар бар болза, чер участогун ажыглаар арганы ооң ээзинге бээр.
— Ажыглаттынмайн турар чер участоктарын илередириниң айтырыы канчап тыптып келгенил?
— Ажыглал чок чер участоктарының дугайында айтырыгны тус чер бот-башкарылга органнары сөөлгү үеде доктаамал көдүрүп келгеннер. Ажыглал чок чер участоктарында бажыңнарга кевин-херекчок чыглыр болгаш аңаа кем-херек үүлгедиишкиннери болурунуң айыылы бар. Ажыглал чок участоктарга кургаг оът-сиген хып үнүп турар таварылгалар эвээш эвес. Ажыглал чок чер участоктары чурттакчы чоннуң чамдыызының бок төгер чери апарып, чурттакчылыг черлерниң болгаш сад-огород ниитилелдериниң девискээрлеринге санитар-эпидемиологтуг озал-ондакты тывылдырып турар дээш бо айтырыгның көдүрлүрүнге чылдагааннар бар.
Ш. ЛОПСАН белеткээн.
Чуруктарны интернет четкизинден хоолгалаан.
“Шын” №36 2025 чылдың сентябрь 18