Бүгү делегейге “Хааннар шынаазы” деп ат-биле сурагжаан Бии-Хем кожуунда Туран шынаазында эрте-бурунгу базырыктарны археологтар хөй чылдар дургузунда казып, шинчилеп келген. “Аржаан – 1”, “Аржаан – 2” базырыктардан тывылган ок-чепсек, эт-сеп, алдындан кылган янзы-бүрү дириг амытаннар дүрзүлери кылыглар-биле шиметтинген идик-хептиг хааннар чевеглери төөгү болгаш археология эртемнеринче “скифтер” деп ниити ат-биле кирген чоннарның төөгүзүнге чаа арыннарны ажыткан. “Аржаан – 2” базырыктан тывылган хаанның хөй алдын эт-севин, каасталгаларын шуткуп кылганының кончуг нарын аргалары скифтер Азия болгаш Европа диптерже амгы Тываның девискээринден тарап көшкен, скиф культура нептерээн деп билиишкинни тывылдырган.
Туран шынаазында Чиңге-Тей деп черде бөлүк базырыктарны Күрүне Эрмитажының Мурнуу-Сибирь экспедициязы 2008 чылдан бээр казып келген. Бо экспедицияны бүгү делегейге ат-сураглыг археолог, төөгү эртемнериниң кандидады, Тываның эрте-бурунгу төөгүзүн шинчилээринге бодунуң улуг үлүг-хуузун киирген К.В. Чугунов удуртуп турар. “Аржаан – 2” базырыкты казып шинчилээн археологтарның бирээзи база Константин Чугунов.
“Чиңге-Тей” деп адаан бөлүк базырыктарның бирээзи бурунгу шагның шериг баштыңының дыка улуг хемчээлдиг төгерик чевээ болганы илерээн, ооң диаметри 106 метр хире. 2022 чылда бо базырыктан аныяк эр кижиниң сөөк мага-боду тывылган. Бо чевег үптеттинмээн болгаш, Тываның эрте-бурунгу төөгүзүн шинчилээринге дыка үнелиг. Ооң-биле холбаштыр “2022 чылда археологтуг сезоннуң доозулганы” деп парлалга конференциязы Туризмниң информация төвүнге сентябрь сестиң хүнүнде болган. Ооң ажылынга Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг киришкен.
Күрүне Эрмитажының Мурнуу-Сибирь экспедициязының удуртукчузу Константин Чугунов Чиңге-Тейде базырыктарның бирээзинден тывылган шериг баштыңчызы аныяк эрниң чевээнден тывылган чүүлдер дугайында парлалга конференциязынга чыылганнарга чугаалап берген.
Аныяк эрни канчаар хөөржүткени, ооң идик-хеви, ок-чепсээ бо дээрге скифтерниң дайынчы баштыңчызы деп санаар арганы берип турар. Ооң ок-чепсээн, хевин, каасталгаларын кылган аяны “Аржаан – 2” базырыктан тывылган хаанның ок-чепсээ, эт-севи, каасталгаларын кылганы-биле дөмейзимээр. “Аржаан – 2”-де хаандан “Чиңге-Тейде” шериг баштыңчызы бир кижи назыны хире аныяк деп археологтар санап турар. Ынчангаш оларны чаңгыс үениң кижилери деп болур.
Шериг баштыңчызының сөөк мага-бодун, ооң ок-чепсээн, идик-хевин, каасталгаларын гипс-биле шыпкаш, бүдүн-бүрүн кылдыр шыгжаан. Оларны Күрүне Эрмитажының лабораторияларынга шинчилээн соонда, шериг баштыңчызының дугайында элээн тодаргайы-биле чугаалажып болур деп, Константин Чугунов демдеглээн.
Парлалга конференциязының үезинде республикага Археология албанын тургузарының, Тывага туризмни сайзырадырының айтырыгларын база чугаалашкан.
Шаңгыр-оол Моңгуш.
Ада Тюлюштуң тырттырган чуруктары.