Туберкулёз айтырыы амдыгаа чедир делегейде чидиг айтырыгларның бирээзи болуп артпышаан. Бүгү делегейниң кадык камгалал албан чериниң медээлери-биле алырга, делегейде өлүп-хораарының 10 чылдагаанының бирээзи туберкулёз болуп турар.
ТУБЕРКУЛЁЗ ДЕП ЧҮЛ?
Туберкулёз дээрге кижиниң организминиң бүгү-ле органнарын чип кире бээр айыылдыг аарыг. Ол агаар дамчыштыр тараар болганда, өкпе туберкулёзу хөй кезиинде таваржып турар. Тыныш органнарының ажык хевири-биле аарып турар кижилер аарыгның тараар кол дөзү апарган.
Бир чылда туберкулёзтуң ажык хевиринден аарып турар кижи 5–15 кижини аартып каап болур айыылдыг. Туберкулёзтуң микобактериялары довурак-доозунга, караңгы, шык, арыг агаар кирбес черлерге чыл чылы-биле чурттаптар. Ол ышкаш туберкулёзтан аараан малдың эъдин, сүдүн чедир хайындырбаска, ону чигген кижи база аарый бээр. Ховар таварылгаларда кижиниң балыгланган черинче микобактерия кире бээрге, ынчан база аарып болур. Туберкулёзтан кандыг-даа кижи аарый берип болур. Колдуунда ук аарыгдан аарып турар кижиниң чанында чурттап турар улус аарып турар. Ынчалза-даа туберкулёзтуң микобактериязы организминче кире берген кижи бүрүзү база аарывас. Кажан организмниң камгалал күжү суларай (иммунитеди кошкап) бээрге, ынчан микобактериялар дүрген тарап, кижиниң органнарын оя чип кире бээр. Организмниң суларай бээр чылдагааннарынга багай чемненири, доңары, арага ижери, таакпы тыртары, тускай хөрек аарыглары, чигир аарыы, СПИД, оюлганнар дээн ышкаш оон-даа өске янзы-бүрү хоочу аарыглар хамааржыр.
ААРЫГНЫҢ ДЕМДЕКТЕРИ
Эге чадазында аарыг кандыг-даа им-демдек чок эртер. Чоорту аарыгның дараазында демдектери көстүп эгелээр: чөдүртүр, аарыгзыг байдал тыптыр, эът изиир, сулараар, деридер, тыныштаар, хөрээнге аарышкы тыптыр. Ынчангаш баштайгы демдектери көстүп кээрге-ле, дораан эмчиже баар. Эмнээшкинни эрте эгелээн тудум, үзе эмнээр үези-даа эвээш болур, эмнерниң дээжизи база күштүг болур. Аарыг кижиниң эмнээшкинни үзүпкенинден база туберкулёзтуң микобактериялары эмнерге чаңчыга бергеш, аарыгны үзе эмнээри болдунмайн баар. Ынчангаш аарыг кижи эмнээшкинни эмчилерниң хайгааралынга доктаамал үзүк чокка ап, аарыгны таратпазы-биле бүгү-ле арыг-силигниң дүрүмнерин сагыыры чугула. Эмнер дузалавас апаарга, фтизиатрия адырында ажылдап турар кезер эмчилер дүргени-биле кезиишкинни кылыр ужурга келир.
САН-ЧУРАГАЙ-БИЛЕ АЛЫРГА
Туберкулёзтуң нептереп турарынга чурттуң социал-экономиктиг байдалы, чурттакчы чоннуң амыдыралының шынары, туберкулёзка удур профилактиктиг дузаның шынары чугула рольду ойнап турар.
Бистиң республикавыста байдалды алгаш көөрге, сөөлгү чылда сан-чурагай 100 муң кижиге хамаарыштыр 110,8-тен 106,1-ге чедир эвээжей берген-даа болза, дөмей-ле дүшкүүрлүг болуп артпышаан. Шак ындыг көргүзүг Россия Федерациязында 3,4 катап көвүдеп турар. 2022 чылда аарыг кижилер саны 1039 тургаш, 964 чедир 7,2 хууга эвээжээн. Ол-ла чылын ук аарыгдан өлүп-хораар чорук 118 кижиден 97 чедир 17,8 хууга эвээжээн. Шак ол көргүзүг Россия Федерациязында 8,3 катап көвүдээн.
ИНВАЛИДТЕР САНЫ КӨВҮДЕП ТУРАР
Туберкулёзтан инвалид апаар, апарбазы аарыгны үезинде тодарадып алырындан болгаш чедиишкинниг эмнээшкинден хамааржыр. Тыва Республикада туберкулёз инвалид апаарының база бир чылдагааны болуп турар. Ооң мурнунда 2003–2013 чылдарда улуг улус аразында туберкулёзтан инвалид апаары хан-дамыр аарыгларының соонда, ийи дугаар черни ээлеп турган. 2014 чылдан тура 3 дугаар черге келген.
2022 чылда туберкулёзтан инвалид апарган кижилер саны 649, ооң иштинде бичии уруглар 29. 18 хардан өрү туберкулёзтан 125 кижи инвалид апарганы илереттинген. 2021 чылга деңнээрге (23), 5,9 хуу көвүдей берген. 18 хар чедир уруглар аразында 12 кижи инвалид апарган. 2021 чылга деңнээрге (6), 50 хуу көвүдээн. Колдуунда туберкулёзтан инвалид апарып турар улустуң хөй кезии күш-ажыл кылып шыдаар назы-харда улус болуп турар. Оларның 5,7 хуузу пенсия назылыг кижилер. Оларның аразында 2 дугаар бөлүктүң инвалидтери көвүдеп турар, өскээр чугаалаарга, 63,4 хуузу. Ынчангаш республикада туберкулёз айтырыы кончуг нарын болбушаан, ук аарыгдан инвалид апарып турар кижилер саны көвүдеп турар.
Тыныш органнарында туберкулёзту эге чадазында тодарадып алыр арга флюорография болур. Ынчангаш 12 хардан өрү ук шинчилгени чылдың-на эртип ап турары чугула. Ооң дузазы-биле эмчилер аарыг кижилерниң 80 хуузун тодарадып ап турар. Бичии болгаш элээди уругларга туберкулёзтуң эге чадазын Манту болгаш диаскин-тест дузазы-биле илередип ап турар.
ААРЫГГА УДУР ХЕМЧЕГЛЕР
Туберкулёзтан аараан кижини фтизиатр эмчи чыттырып алгаш, эмнелгеден дашкаар база санаторийлерге үзүктел чок эмнээшкин дузазы-биле, арыг-силигни сагывышаан, эмнээр. Аарыг кижиниң чурттап турар оран-савазын үргүлчү агаарладыр, хлор-биле дезинфекцияны доктаамал чорудар. Ол ышкаш аарыг кижиниң чемненген савазын чуур мурнунда элээн үе дургузунда дезинфекция бүдүмели холаан сугга тургузар. Чайгы үеде аарыг кижиниң удуп турар орун-дөжек херекселдерин хүннүг черге азар. Чүге дээрге хүннүң херелдери туберкулёзтуң микобактерияларын узуткап кааптар шынарлыг. Туберкулёзтан аараан кижиниң өг-бүлезиниң кежигүннери чылда 2 катап эмчи шинчилгезин эртер. Ооң түңнелин көрүп тургаш, чогуур эмнээшкинни база алыр. Туберкулёзка удур ажылдап турар ажылдакчылар ук аарыг өөскүүр үелерде дезинфекция ажылын база чорудуп турар.
/ Светлана СЕДЕН,
“Социал медицина экспертизазының Тыва Республикада кол бюрозунуң” эмчизи.