Чидириглер бар-даа болза...

Сургакчылаашкын үезинде Сүт-Хөл кожууннуң көдээ ажыл-агый эргелелиниң кол зоотехниги Шончалай Ондар-биле ажыл-агыйжы чугааны кылдым.

– Сүт-Хөл кожуунда кыштаглар, мал-маган саны чеже ирги, Шончалай Александровна?

– Ниитизи-биле кожуунувуста чеди суму, 151 кыштаг бар. 111 муң ажыг шээр малдың 69 муңу оолдап, өзүп-көвүдээр мал.10 муң ажыг бода мал болгаш 6 муң ажыг чылгы, 100 ажыг сарлык база 500 ажыг хаван кожуунда бар.

– Бо чылын малчыннарыңар кандыг кыштаан?

– Бо чылгы кыштаглаашкын кончуг нарын, шыңгыы болгаш шылгалдалыг кыш болган. 2022 чылдың чайынында кожуунувус девискээринге кааңнаашкын дүжерге, оът-сиген үнмейн барган. Сиген-ширбиилдиң үнер хөлү эрткенде, сес айда чаап эгелээн. Чамдык черлерге сиген дазылындан кадып калган болгаш, үнмээн. А бир чамдык черлерде бичии хенчелеп үнген сиген бар. Мал чеминиң курлавыры бергедей бээрге, мал тудуп турар чон агаар-бойдустуң чаңнап турарын билип кааш, күзүн малын сыыгаткан. Баш удур чогуур ажылдарны чорудуп турганывыстың кадындан-на кышкы үеде бергедээн бис.

Бистиң кожуунувуска сөөлгү чылдарда 30 см кылын хар-даа чаап көрбээн. Хеп-хенертен 11 айда улуг харын урупкаш, -50 градус чедир соой берди. Кожуунувус Ак биле Хемчик деп ийи хемниң аразында болгаш, соок дыңзыырга, кончуг берге апаар. Ноябрь айда-ла ынчаар соой бээрге, мал база дөмей-ле кижи ышкаш дириг амытан болганда, дегдирип база янзы-бүрү аарыглар тыптып эгелээн. Хар адаанда хенчелеп үнген бичии сигенге чедип алыр дээш, кылашташкан малдың даваннары тастап, бергедээшкиннерге таварышкан. Ажыл-ишчи мал тудуп чоруур чонувус боттарының белеткеп алган курлавыр сигенинге немей, күзүн садыпкан малының өртек-үнези-биле соңгаартан мал чемин садып эккеп ап турбужеге, малга берге кыш болган.
Чамдык боос өшкү, хой хырнын сөөртүп алгаш, кылын харга шаан төндүр кылаштап кааптарга, анай, хураган төрүттүнүп келгеш, көңгүс деңгивес, күш чок болур, чок болза ара салыптар. Ынчалза-даа бодунуң кызыл күжү, тура-соруу-биле чамдык аалдар чүгээр кыштаан. Чамдыызында чидириглер бар.

Чижээлээрге, Виталий Монгуштуң малы эки кыштаан. Чүге дээрге бо кыштагның турар чери кадар оъттуг чер-дир ийин. Оон ыңай чай, кыш дивес аржаан суу үнүп чыдар. Ону ижип турарында база ужур-ла бар.

– Губернатор төлевилелдериниң киржикчилериниң ажыл-агыйы кандыг байдалда?

– 42 хамааты «Аныяк өг-бүлеге – кыштаг» төлевилелдиң болза, 8-и «Чаа соруктуң» киржикчилери болуп турар. Бо чылын малын хүлээдир 4 «Чаа сорук», 7 «Аныяк өг-бүлеге – кыштаг» төлевилелдиң киржикчилери бар. Ол дээрге ниитизи-биле 800 хой, 60 инек, 200 өшкү. «МТС Сүт-Хөл» деп организациявыстың адын эде адап, документилерин кылдырып турар бис. Удавас КХН апаар. Эрткен чылын программа киржикчилериниң хүлээткен малын ында быжыгладывыс. Кадарчы бар. Ам база хүлээткен малды ол организациявыска чыыр бис.

– Малчыннарга дуза кадары-биле кандыг ажылдар чорудуп турар силер?

– Кожуун чагыргазының даргалары, зоотехниги, мал эмчилери шупту катчып алгаш, малчын аалдарже үнүүшкүннерни кылып, улус аксы-биле эвес, а бодувус чедип барып көрүп, чогуур хемчеглерни чорудуп турар бис. Чамдык шынаа черде кыштаглыг аныяктарывыстың малы кыжын бергедей бээрге, Чечектиг, Хөлчүктүг, Ишкин дээн ышкаш тайга-таскыл черлерже дем-биле көжүрүп-даа турдувус. Малывысты онча-менди арттырып алыры-биле, ол ажылдарны организастаанывыс ол.

– Көдээ ажыл-агый яамызындан мал чемин база деткимчеге алган боор силер аа?

– 20 тонна суланы, 5 тонна чарбаны алдывыс. Ол дээш чонувус хөлчок өөрүп турар. 1 кг суланың өртээ 13 рубль, 20 тонна сулавыстың артыы ам-даа бар. Чамдык хамаатыларның акшазы чок боорга, чудаан мал акша манаар эвес дээш, чонга мал чемин даңзы езугаар-даа берип турдувус. Ниитизи-биле 180 ажыг дүрүг сигенни база алдывыс.

– Дүрүг сигенни кандыг негелделер езугаар үлээн ирги, Шончалай Александровна?

– Ону өгнүң эр ээзи тускай шериг операциязында киржип турар өг-бүлелерге болгаш чааскаан ажы-төл азырап чоруур бот-иелерге, инвалид хамаатыларга үлээн. Бир өг-бүлеге-ле 1 дүрүг болур. Дүрүг сигенниң хемчээли аңгы-аңгы: 300 кг-даа бар, 500 кг-даа бар. Чазаавыска, Көдээ ажыл-агый яамызынга өөрүп четтиргенивисти илередир улус-тур бис. Улустуң хууда малынга ынчаар дузалажып турары дээрге, улуг өөрүшкү болгаш деткимче-дир ийин.

/ Айдың ОНДАР.
Буян ООРЖАКТЫҢ тырттырган чуруу.

"Шын" 2023 чылдың апрель 1 №23

#Шын #Тыва #Сургакчылаашкын #КөдээАжылАгый #СүтХөл