Тывага болган каржы репрессия чылдарында Улуг-Хемниң Эъжимниң Адыг-Түлүштер төрел бөлүү узуткаттынар часкан. Республиканың булуңнарынга, үстү берген чинчи дег, тарай берген төрелдерим аразындан эң шимченгири, активчизи — Тес-Хем кожууннуң хүндүлүг хамаатызы, Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы, хөй шаңналдарның эдилекчизи, күш-ажылдың хоочуну угбавыс Сереңмаа Сергеевна Шойдуң.
Сереңмаа Шойдуң 1948 чылда чеди ажы-төлдүг көшкүн араттың өг-бүлезинге төрүттүнген. Баян-Кол ортумак школазынга 1–8 класстарга, оон улаштыр 9–11 класстарны Шагаан-Арыгның № 2 ортумак школазынга өөренгеш, ону 1966 чылда эки демдектерлиг дооскан. Школа соонда Баян-Кол ортумак школазының интернадынга кижизидикчи башкылап бир чыл ажылдаан. 1967 чылда Чөөн Сибирьниң культура институдунуң библиотека салбырынче өөренип киргеш, ону 1971 чылда чедиишкинниг дооскан. Республиканың культура яамызының чорутканы-биле, Тес-Хем кожуунга 1971 чылдың август айда чедип келгеш, кожууннуң төп библиотеказының директорунга ажылдай берген. Библиотеканың ажылын экижидип алыр дээш, коллектив-биле кызымаккай, шудургу ажылдаанының түңнелинде республиканың эки ажылдыг библиотекарьларының одуруунче кирип, хөй-хөй шаңнал-макталдарны чаалап алган.
Аныяандан тура хөй-ниитичи, идепкейжи, бот-харыысалгалыг, кызымаккай, ажыл-ишчи, чогаадыкчы ёзу-биле ажылдап чоруур Сереңмаа Сергеевнаны Тес-Хем ВЛКСМ райкомунуң бюро база кожууннуң херээженнер чөвүлелиниң кежигүнүнге, район судунуң улус төлээзинге, күрүне албан черлериниң профэвилел даргазынга, район Совединиң депутадынга, Самагалдайның № 2 ортумак школазының төрелдер комитединиң даргазынга чон удаа-дараа соңгуп ап турган.
1971 чылдың август айдан 1985 чылдың июнь айга чедир кожуун библиотеказының директорунга ажылдааш, өске албан черлеринче депшип ажылдай берген. Тес-Хем кожууннуң «Билиг» ниитилелиниң баштаар чериниң харыысалгалыг секретарынга 1985 чылдың июнь айдан 1987 чылдың май айга чедир, 1987 чылдың май айдан 1990 чылга чедир районнуң күүседикчи комитединиң секретарынга, 1990–1991 чылдарда райкүүскомнуң херектер эмгелелиниң килдис эргелекчизинге ажылдаан. 1991–1995 чылдарда Тес-Хем кожуун чагыргазының ие-чаш камгалалының килдис эргелекчизинге ажылдавышаан, чергелештир кожууннуң херээженнер чөвүлели хөй-ниити организацияны (ол үеде ажыл төлевири чок) 1991 чылдан 1996 чылдың июнь айга чедир удурткан. Ие-чаш камгалалының килдис эргелекчизинге ажылдап тургаш, кожуунга өг-бүлеге болгаш уругларга социал дуза чедирер төптү 1994 чылдың ноябрь айда үндезилеп тургускан. 1995–1996 чылдарда ол төптүң кол специализинге, 1996 чылдың ноябрь айдан 2000 чылга чедир кожууннуң культура килдизиниң эргелекчизинге, 2000–2004 чылдарда Самагалдай суму чагыргазының даргазының социал политика талазы-биле оралакчызынга ажылдаан.
Сереңмаа Сергеевна 1971 чылдан бээр херээженнер шимчээшкининиң идепкейлиг хоочун киржикчизи. Кончуг берге экономиктиг кризис үезинде, кажан күчүлүг ССРЭ дүшкенде, кожууннуң херээженнер чөвүлелин 1991–1996 чылдарда билдилии-биле удуртуп, херээжен чон берге үелерни ажып эртеринче сорулгаларны салгаш, оларны баштап, боттарының хууда ажыл-херээн ажыдарынга, огород, мал-маган, дузалал ажыл-агыйны тургузарынга дузалажып чораан. Өг-бүлелерни сагыш-сеткилинден деткип, чедиишкинниг өг-бүлелерни солуннарга мактап бижип, чединместеринге дузаны кадып, чоннуң ажы-төлүн күш-ажылга өөредип, дадыктырып, бот-хандырылгаже киреринче кыйгырып, бо талазы-биле чедиишкинниг өг-бүлелерниң арга-дуржулгазы-биле таныштырып турган.
Кожуунга «Херээжен кижи – өг-бүлениң чаяакчызы, чемгерикчизи, кижизидикчизи» деп мөөрейни чылдың-на организастап эрттирип, шупту суурларга барып, огород, дузалал ажыл-агыйын тудуп чоруур эрес-кежээ өг-бүлелерни видеокамерага тырттыргаш, кожууннуң теледамчыдылгазынга көргүзерге, чонга дыка-ла дээштиг болган. Эң солун чүүл – кожуун чагыргазы республиканың телевидение четкизинге коштунуп алгаш, чоруттунган ажылдарны медээлеп көргүзүп турганы. Тус черниң ол теледамчыдылгазы 1995–1999 чылдарда ажылдап, чонну дыка-ла өөртүп турган. Ол онзагай чүүл Тес-Хем кожууннуң төөгүзүнге арткан.
Тес-Хем кожууннуң чагыргазының херээженнер болгаш ие-чаш камгалалының килдизин эргелекчилеп, тус черге культураны сайзырадып хөгжүдеринге Сереңмаа Сергеевнаны үре-түңнелдиг ажылдаанының херечизи – «Шын», «Тувинская правда», «Тываның аныяктары», «Эне сөзү», «Самагалдай» деп солуннарның арыннарында парлаан хөй материалдар.
Самагалдай суурга өг-бүлелерниң «Тывынгырлар болгаш хөглүгбейлер» мөөрейин организастаан. Ооң киржикчилери өг-бүлелер ырлажып, шүлүктерни номчуп, каттырынчыг интермедияларны көргүзүп, танцы-самны күүседип, боттарының уран талантызын чонга бараалгадып турганнар. Чоннуң хостуг үезин, дыштанылгазын Сереңмаа Шойдуң дыка билдилиг организастап шыдаан. Ооң тургусканы «60 харлыглар» (Самагалдай), «Кылып өөрен» (Куран), «Хоочун» (Чыргаланды), «Шара-Нур» (Ак-Эрик) клубтар демниг ажылдап турганнар. 2010 чылда ТР-ниң Чазак Даргазы Ш.В. Кара-оол, Дээди Хуралдың даргазы К.Т. Даваа «60 харлыглар» клувунуң ажыл-чорудулгазын деткип, «Нуго-Бест» деп массаж орунун берген. Ол массаж орунну Самагалдайның төп эмнелгезинде ам-даа ажыглап турар.
2011 чылдың март айда Тес-Хем кожууннуң бүгү хоочуннарының болгаш пенсионерлериниң каттышкан эвилелиниң даргазынга Сереңмаа Сергеевнаны соңгаан. Хоочуннарның бүзүрелин бадыткап, сеткилинден кызып ажылдап, пенсионерлериниң үш слёдун эрттирип, чонунга ажык-дузазын көргүскенин эш-өөрү, хоочуннар сактып чоруурлар. 2011 чылдың июль 1–2 хүннеринде ТАР-ның 90 чыл оюнга тураскааткан Тес-Хем кожууннуң хоочуннарының, пенсионерлерниң ийиги чыыжын Шиви-Кудуруу деп черге эрттирген. Бо чыыш дугайында 2011 чылдың июль 21-де үнген «Шын» солунга «Чалыы шаавыс сактып» деп материалда делгереңгейи-биле бижээн, оон номчуп болур.
2017 чылдың сентябрь айда тургустунган «Хайыракан» аттыг хоочуннар бөлүүнүң кежигүннери-биле «Улуг-Хемден ужукталгаш» деп фотоальбомну Сереңмаа Сергеевна чыып тургускан. «Хайыракан» деп хана солунувусту Совет Эвилелиниң маадыры Түлүш Кечил-оол аттыг Хайыракан школазының чурт-шинчилел музейинге берген бис.
Сереңмаа Шойдуң «Ак баштыгларның алдын үүжези» хоочуннар бөлүүнүң даргазының оралакчызы хөй-ниити хүлээлгезин эки күүсеткен. Кызыл хоорайда Тыва үндезин культура төвүнүң баазазынга «Ак баштыгларның алдын үүжези» болгаш «Хоочуннар» ийи бөлүк удур-дедир харылзаа көвүрүүн тургузуп, арга-дуржулга солчурунуң мастер-класстарын Сереңмаа Сергеевна башкарып эрттирген.
Чон-биле эп-найыралдыг ажылдаары, кандыг-даа ажыл-херектерге кижилерни хаара тудуптары, мурнунга салган сорулгаларын чедип ап шыдаары – Сереңмаа Шойдуңнуң организакчы ховар чаяалгазы.
Сереңмаа Сергеевнаның өөнүң ээзи, уругларының хүндүлүг адазы Солаан Шалыкович Севен – ооң бүгү-ле ажыл-херектериниң деткикчизи. Солаан Шалыкович төрүмелинден ус-шевер, чуруур, узаныр-чазаныр дээш кылбас-ла ажылы чок шевер кижи, Самагалдай школазының черчение, чурулга, күш-ажыл башкызы. Өөнүң иштиниң хөй-ниити-даа ажылынга, албан ажыл-херектеринге-даа кезээде дузалажып чораан.
Эш-өөрүнден, чоок кижилеринден, чырык өртемчейден Сереңмаа Сергеевна Шойдуң чарлып чорутса-даа, ооң чырык арын-шырайы, бүдүрген ажыл-херектери уттундурбас.
/ Любовь АДЫГ-ТЮЛЮШ,
“Россия Федерациязының өөредилге, кижизидилге болгаш чырыдыышкынның хүндүлүг ажылдакчызы» хөрек демдээниң эдилекчизи.
Чурукту авторнуң архивинден алган.
“Шын” №31 2025 чылдың август 14