Июнь 18-те Тываның Национал парыгынга «Ус-шевер Тыва» деп бир дугаар республика чергелиг ус-шеверлер фестивалы болуп эрткен. Аңаа республиканың билдингир мастерлери киржип, аңгы-аңгы угланыышкыннарга хол-биле кылган уран шевер ажылдарын делгээн.
Оларның аразындан “Тываның тергиин ус-шевери” атты Россияның Чурукчулар эвилелиниң кежигүнү, Россия Федерациязының алдарлыг чурукчузу Алексей Салчакович Кагай-оол чаалап алган.
Ооң ат-сураа чүгле Тывада эвес, а чурттан дашкаар шагда-ла билдингир апарганын улус билир. Чонар-даш чурту Бай-Тайганың Кызыл-Даг суурунга тѳрүттүнген даш чонукчузу школага ѳѳренип тургаш-ла, чазанырынга, даш чонарынга, чуруурунга сундулуг турган. Школа соонда 1976 чылда Кызылдың уран чүүл училищезиниң уран чурулга салбырынче өөренип киргеш, шимелде-каастакчы база даш чонукчузу болур мергежилди чедип алган. Студент чылдарындан даш чонар чогаадыкчы ажылын эгелээш, 1982 чылдан тура Москва, Новосибирск, Кемерово, Красноярск, Вологда дээш өске-даа хоорайларга болгулаан делгелгелерге уран-шевер чазаан ажылдарын чонга бараалгадып, жюри кежигүннериниң бедик үнелелдерин алган.
Оон аңгыда делегей чергелиг, чижээ, 1996 чылда Финляндияның Хельсинки хоорайга «Даштар делегейи» деп делгелгеге, 2000 чылда Турцияның Ыспарта хоорайга делегей шуулганынга, 2003 чылда Вашингтонга «Торгу оруу» деп фестивальга чонуп-чазаан ажылдары-биле киришкеш, хөйнү кайгаткан. Ол дугайында солун-сеткүүлдерге бижип турган.
Алексей Салчакович 1997 чылдан 2001 чылга чедир Тываның Чурукчулар эвилелиниң даргазынга соңгудуп ажылдаан. Алексей Кагай-оолдуң «Хүлбүс», «Сарлык», «Ѳшкү», «Бичии чылгычы», «Кулуннуг бе», «Теве», «Үш-Мѳңгүлек», «Тываның делгемнеринде», «Ийистер», «Бай-Тайганың ѳг-бүлезинде» дээш өске-даа ажылдары Россияның улуг хоорайларының музей фондуларында шыгжаттынган. “Мөңгүн кержек” деп регионнар аразында эртип турар мөөрейниң ийи дакпыр, «Чылдың тергиин ажылы» деп республика чергелиг мөөрейниң каш дакпыр тиилекчизи.
— Алексей Салчакович, чажырбайн чугаалап көрейн. Бо хире байлак дуржулгалыг мастерни киржикчи эвес, а фестиваль-мөөрейниң жюри даргазы кылдыр көөрү чөптүг ышкаш. Чүү деп бодаар силер?
— Айтырыыңар утказы билдине берди. 65 хар чоокшулай берген хоочун кижи аныяктарга орук бербейн турар деп бодап турарлар-даа бар чадавас. Ындыг-даа болза шак мындыг мөөрейлерге кандыг-даа мастер бодунуң шыдалын хынап көөр, бирээде, ол. Ийиде, өзүп олурар даш чонукчуларының оруун дозарында эвес, а оларга үлегер-чижек болзун дээш кылган ажылын моон-даа соңгаар шынарлыг, сонуурганчыг, тывынгыр кылдыр кылган болза, дээн күзелдиг киржип турар мен. Бо удаада шак мындыг фестивальды организастап эрттирген бүгү культура ажылдакчыларынга, мени мынчаар бедик үнелээнинге ТР-ниң Культура яамызынга бо солун арнын ажыглап улуу-биле четтиргенимни илередип көрейн.
— Силерниң кылган ажылдарыңарның чедиишкинниг болуп турарының чажыды чүде ирги, Алексей Салчакович?
— Мында кандыг-даа чажыт чок. Бодум бойдуска дыштанырынга, аң-меңни хайгаараарынга ынак болгаш, оларның аажы-чаңы, туружу, шимчээшкиннеринче кичээнгей салып, ону өттүндүр кылырын кызыдар мен. Оон аңгыда, эң-не кол чүве болза, мээң башкымның айтып берип чораан аргалары дыка дузалыг болуп турар. Ол кым дизе, делегейде бир дугаар херээжен даш чонукчузу, алдарлыг Раиса Ажыевна Аракчаа-дыр. Бо башкымдан көрүп, билип, өөренип алган чүүлдерим хөй. Чижээ, эгээ-биле канчаар шын ажылдаарын башкым кончуг таптыг айтып берген. Ол ышкаш дашка дүрзүнү үндүрүп алгаш, ону хоюглаарда, терезинден кылган туужуур ширбииштиң тазарып калган кадыг дөзүн кескеш, так быжыдыр шарааш, ооң-биле хоюглап турган. Ол арганы ам улус шоолуг ажыглавайн турар. Оон аңгыда, башкым дашты тутканда, ында дүрзүнү дораан номчуп кааптар кижи. Шыйып, чуруп турбас, дораан кыла бээр турган. Мени база ынчаар өөреткен. Дашка күзээнин чона бээри болдунмас-тыр ийин, даш боду чүнү чонарын айтып бээр. Ону чүгле шын номчуп билир болза эки.
— Ол дуржулгаңарны салгакчыларыңарга база айтып берип тур боор силер аа?
— Сөөлгү 15 чыл дургузунда Республиканың немелде өөредилге төвүнде чонар-даш бөлгүмүнде башкылап, ында кээп турар сургуулдарга бодумнуң билиримни айтып берип, даш чонар уран чүүлге сонуургалын оттурар дээш, кызып ажылдап турар мен. Оларның шуптузу эвес-даа болза, бо талазы-биле уран чүүл колледжинче өөренип, даш чонар ажылын уламчылап турарлар база бар. Бодумнуң база бир чоргаарланып чоруур салгакчым, РФ-тиң Чурукчулар эвилелиниң кежигүнү Аяс Кагай-оолду демдеглевес аргам чок. Чаңгыс чижек, ооң удуртулгазы-биле Чаа-Хөлде далай адаанче кире берген Авыда бурганны суг четпес бедик черде хаяга ол-ла хевээр оюп-кылыр кончуг нарын ажылды кылган.
— Болган фестивальче эглип кээлиңер. Ооң тиилекчилери Тывадан дашкаар фестиваль- мөөрейлерге киржир дээн болгай.
— Ийе. Июль 5, 6 хүннеринде Барнаул хоорайга улуг делгелге болур. Ынаар «Ус-шевер Тыва» фестивальдың 6 номинациязының тиилекчилери Тываны төлээлеп киржир дээн. Бодум ындыг делгелгелерниң кандыызын-даа көрүп каапкан кижи-дир мен, мээң орнумга аныяктар барып киришсиннер. Оларга дуржулга херек.
— Силерниң кылган ажылдарыңар делегейниң хөй музейлеринде делгеттинген болгай. Оларның аразындан кайы ажылыңарны онзалап демдеглеп болур силер?
— Кылган ажылдарым шуптузу меңээ эргим, үнелиг. Чүге дээрге чогаадыкчы кижи бичии-даа хемчээлдиг ажылды кыла бергенде, бүгү күжүн, сагыш-сеткилин сиңирип кылыр болгай. Москваның, Санкт-Петербургтуң, Красноярск, Хакасияның музейлериниң фондузунче каш ажылдарым кирген. Тываның Национал музейиниң шыгжамырында 32 ажылым кадагалаттынган. Хүндүлүг башкым Раиса Аракчааның 120 катаптаттынмас ажылдары бистиң музейивисте барын база демдеглеп көрейн.
— Силерниң чогаадыкчы ажылыңарның орулгалыг кезээ кандыгыл?
— Совет үеде Культура яамызы квартал санында садып алыышкыннарны чорудуп турган. Даш чонукчуларының ажылдарын тускай комиссия үнелеп көргеш, өртек-үнезин тургузар турду. Садып алган ажылдарын музейниң фондузунче дужаап турган. Раиса Ажыевна башкымның бир кылган ажылын 250 рубль-биле садып ап турган. Ол үеде республикага шалыңның бедии-ле 150 рубль турган-дыр. Деңнеп көрүңер даан. Ынчангы күрүне бо талазы-биле дыка улуг деткимчени даш чонукчуларынга көргүзүп турган. Коммунизм дүшкен соонда, шупту чүве нарын апарган. Сөөлгү чылдарда бистиң музей бир ажылымны 35 муң рубльга садып алган чүве. Ынчалза-даа кижи-бүрүзү ажылдарын хостуг өртекте садып турар апарган. Чагыг ёзугаар кылган ажылдарымны делегейде билдингир кижилерге белекке берип турарынга өөрүвес аргам чок. Чижээ, үш дакпыр Олимпий чемпиону Александр Карелинге чонар-даштан чазап-кылган аът кырында ча-согун тудуп алган аңчыны белекке бергенин сактыр-дыр мен. Оон-даа өске чагыгларны хөйнү кылган мен, оларны кымга бергенин чүгле чагыкчылар билир.
— Бир дугар республика чергелиг фестиваль эрткен-дир. Чүнү түңнеп чугаалап болур силер?
— Бо кончуг эки депшилгелиг, ажыктыг фестиваль-дыр. Чогаадыкчы ажылдап чоруур кижи чүс-даа харлыында өлүм чок шүлүктү, чогаалды бижип, ажылды кылып каар, рольду-даа ойнап каап болур. Улгаткан тудум, ындыг улустуң көрүжү делгемчиир, бышкан дуржулгазы-биле оон-даа улам ажылы шынарлыг апаар. Чогаадыкчы ажыл кажан-даа төнмес.
Бир дугаар фестивальга “Тергиин ус-шевер” деп атты алгаш, өөрүп четтирдим! 50 муң рубльдиң сертификадын база алдым. Ол ышкаш ТР-ниң Культура яамызы ол хире түңге мээң тиилекчи болган ажылымны садып алыр дээн. Шак-ла ындыг өске номинация тиилекчилери ус-шеверлерниң ажылдарын чада аайы-биле 10, 20, 30 муң рубльдарга садып алыышкыннарны кылыр дээни кончуг эки чорду. Дараазында болур фестивальдың киржикчилери моон-даа шыырак белеткенгеш, киржирин күзээр-дир мен!
Карина МОНГУШ.
Чуруктарны А.С. Кагай-оолдуң архивинден алган.
"Шын" №46 2023 чылдың июнь 24