Тывада эң онзагай аллея Өвүр кожууннуң Дус-Даг суурда ноябрь айның сестиң хүнүнде ажыттынган. Ол дээрге Дус-Даг чурттуг чогаалчыларның аллеязы-дыр.
Дус-Даг сумудан Тываның ат-сураглыг чогаалчылары Степан Сарыг-оол, Виктор Көк-оол, Владимир Серен-оол, Доңгак Бегзи, Николай Куулар, Нина Серенот, Эрик Доңгак дээш өске-даа чогаалчылар үнген. Оларның аразында Степан Сарыг-оол биле Виктор Көк-оол тыва чечен чогаалды үндезилеп тургузарынга боттарының улуг үлүүн чогаадыкчы салым-чаяаны, бүгү тыва чонга билдингир “Аңгыр-оолдуң тоожузу” деп роман, “Хайыраан бот” деп шии дээш өске-даа чогаалдары-биле кииргеннер. Оларның ол үлүүн Владимир Серен-оол, Доңгак Бегзи, Эдуард Доңгак, Деспил-оол Санчы болгаш амгы салгалдың чогаалчылары улам көвүдеткеннер.
Дус-Даг суму чурттуг чогаалчыларның аллеязын тургузар дугайында бодал чогаалчы болгаш журналист Эдуард Доңгактың чээни Эрес-оол Доңгактың сагыш-сеткилинге 2023 чылда тыптып келген. Ковид деп аарыг нептерээн үеде ук төлевилелди боттандырарынга бергедээшкиннер турза-даа, Эрес Эрес-оолович бодунуң күштүг тура-соруу-биле аллеяны тургузарынга чогаалчыларның төрелдерин, чаңгыс чер чурттугларын хаара тудуп шыдаан.
Ачы-буянныг ажыл-үүлени боттандырарынга чогаалчыларның оран-чурту, дөргүл-төрел ук-салгалы база дузалажып турар ышкаш болган. Степан Сарыг-оолдуң кады төрээн дуңмазының уруу, чээни боор Чолдак-оолдуң уруу Зоя Кыргыстың бажыңы турган чер участогу хос болганындан аңаа Чогаалчылар аллеязын тургузар байдал тывылган. Ону база улуг чогаалчының буянының ачызы кылдыр хүлээп көөр апаар.
Хоорай, суурларны чаагайжыдарының республика мөөрейинге “Дус-Дагның чогаалчыларының аллеязы” төлевилелди кииргеш, “Эң чаагайжыттынган суур” номинацияга 300 муң рубльди ойнап алган. Ол акша-биле хүн батареялары, цемент дээш аллеяны тудуп кириптеринге херек тудуг материалдарын садып алган, Степан Сарыг-оол биле Виктор Көк-оолдуң хөрек тураскаалдарын чагыдар аргалыг болган. Дус-Даг чурттуг чогаалчылар Владимир Серен-оол, Доңгак Бегзи болгаш Деспил-оол Санчы сугларның төрелдери база төлевилелге киржип, оларның хөрек тураскаалдарын кылырынга херек акшаны чыгганнар.
Степан Сарыг-оол, Виктор Көк-оол, Владимир Серен-оол, Доңгак Бегзи, Деспил-оол Санчының хөрек тураскаалдарын билдингир скульптор Александр Ойдуп кылган. Аллеяны тудар, дериир ажылдарга тус черниң чурттакчы чону база дузалашкан.
Эрткен күзүн чогаалчыларның хөрек тураскаалдарын тургускан, аллеяның херимин туткан, ооң девискээрин чаагайжыткан, Дус-Дагдан үнген чогаалчыларның ат-сывын бижээн самбыраларны база тургускан. Оларның аразында ат-сураа билдингир Түлүш Кызыл-оол, Тываның улустуң чогаалчызы Николай Куулар, Нина Серенот, Эрик Норбу (Доңгак) дээш аныяк-даа чогаалчыларның аттары бар.
Чогаалчылар аллеязының байырлыг ажыдыышкынынга Өвүр кожууннуң хөй чурттакчылары, Россияның Чогаалчылар эвилелиниң Тывада регион салбырының даргазы Николай Куулар баштаан бөлүк чогаалчылар Зинаида Серен-Чимит, Байыр-Белек Нурзат, Радион Донгак, Дус-Даг суму чурттуг чогаалчылар Любовь Мижит-Доржу, Биче Монгуш, Кежик Кошкар-оол (Дус-Даг оглу), Өвүр кожууннуң баштыңы, шүлүкчү Анай-Хаак Лопсан-Серен дээш өскелер-даа киришкеннер.
Тус черниң чурттакчылары, чогаалчыларның төрелдери, аалчылар Степан Сарыг-оол, Виктор Көк-оол, Владимир Серен-оол, Доңгак Бегзи, Деспил-оол Санчының хөрек тураскаалдарының баарынга чечектерни салып, оларның чогаадыкчы салым-чаяанынга мөгейгеннер.
Чогаалчылар аллеязын тургузарынга чогаалчы Эдуард Доңгактың чээни Эрес-оол Доңгактың баштакчы шудургузун, чогаалчыларның төрелдериниң, 1990–2000 чылдарда Торгалыг ортумак школазының доозукчуларының идепкейлиг киржилгезин Дус-Даг сумунуң чагырыкчызы Аина Куулар болгаш аллеяның байырлыг ажыдыышкынынга сөс алган эштер демдеглээннер. Аллеяның ажыдыышкынынга тураскааткан байырлыг концерт үезинде Чогаалчылар аллеязын тургузарынга эң идепкейлиг киришкеннерни шаңнап-мактаан.
Дус-Даг школазында Тываның улустуң чогаалчызы Степан Сарыг-оол аттыг литература музейин Кызылдан болгаш өске черлерден аалчылар барып көргеннер. Тыва дыл болгаш чогаал башкызы, музейниң эргелекчизи Светлана Седен-оол музейде экспонаттарны көргүзүп, тыва чечен чогаалды хөгжүдеринге боттарының көскү үлүүн киирген Дус-Дагның чогаалчыларының дугайында солун чүүлдерни чугаалап берген.
Дус-Дагның чону чаңгыс чер чурттуг чогаалчыларының чогаалдарынга сонуургалдыын, оларны хүндүлээрин боттарының херек кырында ажыл-херээ-биле бадыткаанын Тываның улустуң чогаалчызы Николай Куулар демдеглеп, Чогаалчылар аллеязын тургузар ажылды оларның чаңгыс чер чурттуглары уламчылаарынга бүзүрелин илереткен.
Дус-Даг суурда Чогаалчылар аллеязы дег ындыг онзагай тураскаалдыг чер Тывада чок дээрзин демдеглеп каары база артык эвес.
/ Ш. СУВАҢ.
Россияның Чогаалчылар эвилелиниң Тывада регион салбырының чуруу.
“Шын” №44 2025 чылдың ноябрь 13