Үелер солчур – салгалдар солчур. Кандыг-даа ажыл-мергежилге, ооң иштинде чогаадыкчы адырлар: уран чогаал, чурулга, хөгжүмге... салгалдар солчулгазы эргежок чугула: ол чок болза, чогаадыкчы чаяанның дамчыдылгазы, өзүлде-сайзыралы болдунмас, келир үези турбас. Мергежилиниң бедиинге четкен улуг эш-өөрү аныяктарга арга-сүмезин кадып, янзы-бүрү хевирлиг деткимчени көргүзер болза, ынчан салгалдар аразында харылзаа деп сөстерниң алыс мерген уткалыы, ажыктыг-беримчелии илереп кээр.
Тыва чогаалдың төөгүзүн-даа ап көөр болза, ол шаандан бээр ындыг чораан. 1942 чылда Тываның чогаалчылар эвилели тургустунган соонда, үр болбаанда, аныяк тыва чогаалчыларның баштайгы хуралын эрттирген. Ол хуралга Монгуш Кенин-Лопсаң, Олег Сувакпит, Юрий Кюнзегеш дээн ышкаш ынчангы аныяк оолдарның, алызы барып шылгараңгай чогаалчыларның киришкени хөйнү чугаалап турар. Оон бээр ындыг янзылыг өөредилгелиг чыыштар доктаамал эртип келген. 1976 чылда ол чыыш чогаадыкчы аныяктар: чогаалчылар, чурукчулар, хөгжүмчүлерниң фестивалы хевирлиг эрткен. Ооң түңнели-биле ам тоолчургу апарган “Дамырак-1” деп аныяктарның чогаал чыындызын үндүрген. Ында киргеннерниң аттары кайгамчык: Антон Үержаа, Мария Ооржак (Күжүгет), Лидия Иргит, Марит Хайдып дээш чоруп бээр. Сөөлгү ындыг улуг ужур-уткалыг чыыш 2012 чылда, Чогаалчылар эвилелин Эдуард Мижит удуртуп турда, болуп эрткен. Ынчан Айлаңмаа Соян, Вадим Чыкай, Виталий Петров дээн ышкаш аныяктар шылгарап үнүп, мактадып турганын сактыр-дыр мен.
Бо удаада Тыва Республиканың чогаалчылар эвилелиниң организастап эрттиргени аныяк чогаалчылар семинары ноябрь 8–9 хүннеринде Тыва культура төвүнге болуп эрткен. Төптүң удуртулгазынга чогаалчыларга бо чыышты эрттирер арганы бергени дээш улуу-биле четтирер-дир бис. Баштай аныяк чогаалчылар аразынга мөөрей хевирлиг шилилге эрттиргеш, шору шыырак деңнелдиг он ажыг кижини шилип алгаш, Кызылче чалап, семинарны эрттиргени бо. Проза болгаш поэзия деп ийи кол жанрга бижип чоруурларны чалаан. Ооң соонда очулга болгаш шии бижип чоруурларны база аңгы көөр деп бодал бар. Киржикчилер аразында ылап-ла аныяк назынныг, чоокта чаа бижип эгелээннер хөй болганы сеткилди өөрткен. Ынчангаш бо семинар аныяк чогаалчыларныы деп атка бүрүнү-биле дүүшкен. Киржикчилер барык шупту төрээн тыва дылынга бижип-даа чоруур болза, орус дылда база бижип чоруур киржикчи тывылган. Ол база бистиң үениң демдээ болгай. Кандыг-даа билиг-мергежилдиг кижилер бар: эмчи, нотариус, бухгалтер, культура ажылдакчылары дээш-ле баар. Чогаалга элээн мергежий бергеннер, чоокта чаа эгелээннер, чогаалдарын солун-сеткүүлдерге парладып четтигипкеннер, баштайгы номнарын безин үндүрүпкеннер бар.
Аныяктар колдуунда проза чогаалдары эвес, шүлүк бижииринге туралыг боор чүве, ынчалза-даа бо семинарга проза талазы-биле киришкеннер чартыы болуп, чогаалдарының шынары-биле бисти өөрткен. Проза секциязынга чогаал шинчилекчизи эртемден Уран Донгак, чогаалчылар Нина Серенот, Саяна Өндүр, Балчый Кыргыс, Зинаида Серен-Чимит, Лара Хомушку, Эрес Кол болгаш мен ажылдап, болдунар шаа-биле киржикчилерге боттуг дуза чедирерин оралдаштывыс. Аныяк чогаалчылар боттары база сайгарылгага киржип, эштеринге эки сүмелерни кадып турары өөрүнчүг чорду.
Мооң мурнунда Чойгана Сарыглар деп ат-биле чогаалдарын парладып турган, элээн хөй улуг хемчээлдиг проза чогаалдарының автору Чойгана Монгуштуң “Буруулуг мен, авай” деп тоожузун улуг сонуургал-биле сайгарып көрдүвүс. Мөзү-шынар темазын бир янзы ажытканы, уран аргаларны ажыглап өөренгени, эки чогаал дылы тыва прозада база бир шыырак аныяк чогаалчының тыптып келгенин көргүскен. Үнелелдер элээн бедик болуп, тускай ном үндүрер үе келген деп бадыткаан. Тыва Республиканың Чогаалчылар эвилелинче кирер орук база чайгаар ажыттынган.
Алыс угундан Тере-Хөл кожуун, Куңгуртуг чурттуг, эмчи мергежилдиг Байыр-Мөңге Бандан сайгарылгаже он хире чечен чугаазын киирген. Оларның тускай, “тере-хөлчү”, аян-хөөн-биле бижиттингени, ол черниң диалект сөстерин ажыглааны, бодунуң чаңгыс чер чурттугларының бир тускай иштики делегейин, аажы-чаңын ажытканы улуг сонуургалды оттурган. “Чүрек кеми”, “Сөөлгү чечек”, “Ийи Оюм” деп чечен чугаалар өскелеринден ылгалып, авторда эки бижип шыдаар арга-күш барын айыткан. Чечен чугааларның тургузуунда, сөс-домаанда чамдык четпестер бар-даа болза, бо аныяк чогаалчыдан өскелерге дөмейлешпес аян-хөөннүг, дылдыг чогаалчы үнүп кээриниң магадылалы бар дээрзин шупту чогаалчылар демдеглээн. Тере-Хөлдүң улуг улузу-биле чугаалажып, ол черниң төөгүзүн хандыр шинчилээрин сүмелээн бис.
Шүлүк секциязының ажылынга база киришкен Мөңгүн-Сай Ондар, Самбажык Сандак болгаш Елена Ондар оларның киирген ажылдары база эки үнелелди алган. Колдуунда орус дылда бижип турар авторувус Елена Ондарның кыскажак миниатюралары, шүлүктери бо авторнуң өскелерге дөмейлешпезин, онзагай аян-хөөннүүн, тыва проза болгаш поэзияже чаа агымны киирип эгелээнин көргүскен. Улуг тоолчу Чанчы-Хөө Ооржактың салгалы, чогаалчы, критик Чап Чүлдүмнүң уйнуу, тыва уран чүүлдүң бир сурагжаан, онзагай төлээлекчизи Вилена Ооржактың уруу, Кызылда нотариус болуп ажылдап турар Елена Ондар бодунуң иезин, өгбелерин ылап-ла салгап алган дээрзин бадыткаан. Ооң чоокта чаа үндүрүп алганы “СТИХиЯ” деп ному база ындыг деп херечилеп турар.
Мөңгүн-Сай Ондар “Оруктар” деп чечен чугаазынга арагалаашкын деп социал чидиг айтырыгны чүгле сургаашкын аргазы-биле эвес, а уран чогаалдың аргалары-биле чуруп көргүзер чедиишкинниг оралдажыышкынны кылганын демдегледивис. Самбажык Сандак − “Аныяк шүлүкчү” деп ам үш дугаар чыл эрткен аныяк шүлүкчүлер аразында республика мөөрейинге 2023 чылда тиилээннерниң бирээзи. Ооң улуг эвес хемчээлдиг проза чогаалдары авторнуң салым-чаяанныын, болган таварылгаларны чогаалче шилчидиптер уран аргалыын, а “Ыт, Ирбиш болгаш Күске” деп тоол хевирлиг чогаалы уругларга база бижип болурун көргүскен. Улуг-Хемниң Ийи-Талга ажылдап турган “Сорунзаның сорунзазы” деп чогаал каттыжыышкынының киржикчизи чораан Саргылана Саая социал четкилерде хөй санныг проза чогаалдарын салып турары-биле билдингир, баштайгы номун база үндүрүп четтигипкен. Ооң “Дөмей-ле ынак мен” деп чечен чугаазын сайгарып көргеш, авторнуң номчукчуларны сонуургадыр бижиптер шынарын демдеглеп, чамдык четпестерин база айыткан.
Элээн мергежий берген шии бижикчизи болгаш шүлүкчү Кежик Коңзай “Кадарчы суур” деп утопия шинчилиг доостунмаан чогаалын киирген болду. Эгелеп каанында бир тускай утка-шынар, уран аргалар көстүп турар, ынчалза-даа доостунмаан чогаалды долузу-биле үнелээр арга чок болдувус. Шак-ла ындыг чылдагаан-биле Артыш Санааның “Кулун” деп доостунмаан чогаалын база үнелеп шыдавадывыс. Аныяк авторлар ам бир сайгарылгаже төндүр бижиттинген чогаалдарын киирер боор деп идегеп каалы.
Шүлүк чогаалының секциязынга чогаалдарны Тываның улустуң чогаалчызы Мария Күжүгет биле аныяк-даа болза, билдингир апарган шүлүкчү Эрес Кол сайгарганнар. Оларга бистиң эвилелдиң баштаар чериниң даргазы Саяна Өндүр биле Зинаида Серен-Чимит дузалашкан. Удуртукчулар дараазында үш шүлүкчүнүң чогаалдарын онзагайлап үнелээн. Амгы үеде ТГТЭШИ-ниң чогаал шинчилээр секторунуң эртем ажылдакчызы, Улуг-Хем чурттуг Соруктуг Шивитпей сөөлгү үеде кызымак ажылының ачызында шүлүк бижиир салым-чаяанын сайзырадып, көскү чедиишкиннерлиг болганын бо семинар база катап бадыткаан. Сүт-Хөлдүң Ишкин чурттуг, Кызылдың 9 дугаар школазында англи дыл башкызы Мөңгүн-Сай Ондарның шүлүктери база сайгарыкчыларның сеткилин өөртүп, поэзия биле прозага деңге бодун бараалгадып, тыва чогаалга эки бараан болуп шыдаар аныяк чогаалчы барын көргүскен. Ол ышкаш Тываның база бир улуг чогаалчызы Көжелдей Монгуштуң уруу, Чадаанага төрүттүнгеш, Шемиге өскен, амгы үеде Бурят Республиканың Иволга районунда төөгү башкылап чоруур Алдынай Монгуш адазының адын сыкпайн, бо семинарга ырак черден чедип кээп, чедиишкинниг киришкенин канчап демдеглевес боор!
Мөңгүн-Тайганың Мугур-Аксы чурттуг, амгы үеде Национал театрның артизи Самбажык Сандак биле Өвүрнүң Солчур чурттуг культура ажылдакчызы Бай-Белек Монгуштуң шүлүктерин сайгарып көргеш, удуртукчулар оларга ажыктыг сүмелерни берип, этсе эки черлерни айтып, ниитизи-биле эки деп үнелээннер. Тыва шүлүктүң дириг тыныжы, сырыны үстүнде айыттынган аныяктарда бар болганы семинарны эрттиргеннерни аажок өөрткен.
Түңнелинде, тыва чогаал амгы салгалдың ачызында, оларның чогаадыкчы ажылы, күзел-соруу, хей-аъды-биле уламчылаар дээрзинге бүзүрелим быжыга берди. Чогаалчы салгалдың көрүлдези эки эрткен деп чугаалаар эрге ам бисте бар-дыр. Чугаа чүгле бо семинарга киришкеннер дугайында чорбайн турар дээрзи билдингир боор. Чүгле аныяк чогаалчылардан хөй номчуттунары, өгбе чогаалчыларның чогаадыкчы өнчүзүн эки шиңгээдип алыры болгаш шудургу, шыдамык чорук негеттинер. Салым-чаяаным бар деп, чаңгыс-ла аңаа идегеп олурбайн, катап-катап ажылдаары херек деп чагып турарым бо.
Николай КУУЛАР,
проза секциязының башкызы, Тыва Республиканың улустуң чогаалчызы.
Чуруктарны ТР-ниң Чогаалчылар эвилелинден алган.
“Шын” №87 2024 чылдың ноябрь 13