Тываны “дугуйлар кырында республика” дээр болгай. Тус черниң социал-экономиктиг байдалында чолаачылар кончуг чугула болгаш дыка харыысалгалыг ажылдыг кижилер. Оларның ажылындан дыка хөй чүүлдер хамааржыр – эң ылаңгыя кижилерниң амы-тыны.
Бо чылдың февраль, май айларында Улуг-Хем кожууннуң девискээринге өлүм-чидимниг автотранспорт айыыл-халаптары болган. Февраль 19-түң хүнүнде кежээ 6.00 шакта Р-257 оруктуң 932-ги километринге «Лада Приора» чиик автомашинаның чолаачызы дыка дүрген халдып чорааш, оруктан хөлгезин чайылдыр туткан. Ол машинага олурган Арыг-Үзүү суурнуң чурттакчызының амы-тыны үзүлген.
Ол-ла кежээ Шагаан-Арыг хоорайның Дружба кудумчузунуң оруунга «Тойота Надиа» машиназын Чодураа суурнуң чурттакчызы чая халыткан. Дүрген чораан машина ойта дүшкен уржуунда 22 харлыг аныяк уруг чок болган.
2023 чылдың февраль 23-түң дүнезинде Р-257 автооруктуң 902-ги километринге ийи автомобиль үскүлешкен. Ооң уржуунда дөрт пассажир ол-ла черге амы-тынындан чарылганнар. Оларның бирээзи божуур четкен сааттыг ава. Озал-ондактың болган чылдагааны — «УАЗ-23632» маркалыг автомашинаның чолаачызы орукка шимчээшкинниң уткуштур талазынче үне халдып, удур келген «Рено Логанга» машиназын чылча үстүргени. Ол чолаачы эзирик чорааны база истелге үезинде илерээн.
Бо чылдың май айның 23-түң хүнүнде Р-257 автоорукка Кызыл кожууннуң Оттук-Даш деп черге болган автотранспорт айыыл-халавы республиканың чурттакчы чонунуң кээргелин, хомудалын доюлдурган. Хөй кижилерниң килең-кылыын хайындырган. Чүге дээрге ол айыыл-халапка Тываның чурттакчыларынга ат-сураа эки билдингир, чоннуң кадыының камгалалынга улуг үлүг-хуузун киирип турган, дээди эртемниг, бедик мергежилдиг аныяк эмчи уруглар амы-тынындан чарылганнар.
Эрткен чазын май 23-те болган автомобиль айыыл-халавы хөйнү көрген шагдааларны безин чаржындырган — үскүлешкен үш машина болгаш оларның пассажирлери өрттенип калган. Кайы машинаның чолаачызы буруулуг дээрзин тодарадыры дыка берге болган. Орукка шимчээшкинниң удур талазынче дүрген үне халыткан чолаачы буруулуг деп түңнелди үндүрген.
Эмчилерниң өлүм-чидими-биле холбаалыг ол айыыл-халап дугайында дыңнааш, чолаачы бүрүзү оваартынар болгу дег. Ындыг чүве кайда боор! Чолаачыларның азы чолаачы мен дээр кижилерниң буруузу-биле автотранспорт озал-ондактары уламчылавышаан. Чижээлээрге, бо чылдың июнь 8-те ол-ла Р-257 автоорукка «Honda Stepwgn Spada» машинаның чолаачызы удур шимчээшкин талазынче үне халыткаш, уткуштур келген машинага үстүргеш, боду өлген.
“Өлүм сөөрткен” чолаачылар бар. Оларның машиналарынга олурбаңар! Ындыг чолаачы силерниң таныыр кижиңер, төрелиңер, харын-даа ада-иеңер-даа, машиназынга душ бооп олурупканыңар көңгүс танывазыңар кижи-даа бооп болур. Бир эвес чолаачы орукка шимчээшкинниң дүрүмнерин сагывас, хөлүн эрттир дүрген халдыр азы эзирик болза, ооң машиназындан дүжүп кааны-ла дээре. Ынчанмас болзуңарза, ол силерни чедер чериңерге эвес, а өлүмге чедирип болур. Бо сөс-домак каржы кылдыр дыңналыр чадавас. “Өлүм сөөрткен” чолаачыларның буруузу-биле 10–10 кижилер амы-тынындан чылдың-на Тываның оруктарында чарлып турар.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгның даалгазы-биле республиканың кол автооруктарында орук-патруль доскуулдарын катап тургузуп эгелээн. Чаа-Хөл болгаш Чөөн-Хемчик кожууннарда ындыг доскуулдар ажылдап турар. Орукка автотранспорт шимчээшкинин хайгаараарынга дыка эптиг черде, Чадаана биле Чаа-Хөл хемнерни кежир туткан көвүрүглерниң аксында бо доскуулдарны корум-чурум чок, эң ылаңгыя эзирик чолаачылар оя-кыя халдыр аргазы-даа чок.
Оруктарга дыка хөй шагдааларны, доскуулдарны километр санынга-даа тургузуп каарга, чолаачы бүрүзү корум-чурумнуг болбас, машина-балгат башкарарының дүрүмнерин сагывас, машиназынга олуртуп алганы кижи бүрүзүнүң амы-тыны дээш харыысалгалыын медереп шыдавас болза, чолаачыларның боттарының буруузу-биле оруктарга озал-ондак эвээжевес.
Чолаачы эң харыысалгалыг ажылдыг кижилерниң бирээзи.
Шаңгыр-оол ЛОПСАН.
"Шын" №51, 2023 чылдың июль 12.