Делегейниң, Россияның сумо хүрежинге болгаш тыва национал хүрешке чайынналчак чедиишкиннерлиг хүрежи-биле хүрежип чоруур мөгелерниң бирээзинге Тываның Чаан мөгези, сумо хүрешке делегей чергелиг спорт мастери, национал тыва хүрештиң тренери Сайын-Белек Михайлович Түлүштү улуг чоргаарал-биле адап болур. Ол удавас сентябрь 28-те 40 харлаар.
Амгы үеде Сайын-Белек Түлүш Тес-Хем кожууннуң Самагалдайның спорт школазында тренер башкы. Ол “Тыва Республиканың Чаан мөгези” деп бедик аттан аңгыда, кожавыс Моолдуң Убса-Нур аймактың Тэс сумузунуң Чаан мөгези деп хүндүлүг атты эдилеп чоруур.
Чаан мөге Түлүш Сайын-Белек алыс томаанныг, биче сеткилдиг, аажок быжыг туруштуг. Номчукчуларга солун болуру-биле Наадым байырлалдарынга тураскааткан тыва хүреш маргылдаазынга чедиишкиннерин таныштырып көрээлиңер.
Ол 2008–2024 чылдарда ниитизи-биле Наадым хүрештеринге 17 удаа содагланып, 3 катап шүглүп үнген. 2014 чылда Тыва Республиканың ССРЭ-ге каттышканының 70 болгаш Кызыл хоорайның 100 чыл оюн демдеглээн төөгүлүг Наадым хүрежинге 2016, 2017 чылдарда болган наадым хүрештеринге күштүглерниң күштүү болуп шүглүп үнген. 2013, 2020, 2021, 2024 чылдарның Наадым хүрештеринге үжүүрлешкен. 2015, 2019, 2023 чылдарның Наадым хүрештеринге 3–4-кү шаңналдыг черлерни, 2009, 2011 чылдарда 5–8-ки шаңналдыг черлерни чаалап алган.
Чаан мөгениң тыва хүрештен аңгыда, сумо хүреш талазы-биле чедиишкиннерин сонуургадыр болза, ол сумо хүрешке Россияның делегей чергелиг спорт мастери деп бедик аттың эдилекчизи. 2016–2024 чылдарда 115 кил деңзиге Россияның 3 дакпыр чемпиону. 2021 чылда – 115 килге Россия чемпионадынга мөңгүн медальдың, 2023 чылда 115 килге хүлер медальдың эдилекчизи. Россияның эң аар килдиг сумо хүрештиң мөгелериниң аразынга 2022, 2024 чылдарда 2 катап тулган чемпиону.
2016–2018 чылдарда 115 кг деңзиге Европаның 3 дакпыр чемпиону. 2021 чылда 115 килге Европаның Кубогунуң 2 дакпыр чемпиону (Бранденбург, Чехова) дээш оон-даа өске маргылдааларга тиилеп турган.
“Мөге кижи иезиниң угун салгаар” деп тыва чоннуң үлегер чугаазы бар. Чаан мөгениң угунда чүгле авазының угун эвес, ачазының угун база салгааны кончуг солун. Сайын-Белек Түлүштүң ачазы Михаил Шакаажыкевич тыва национал хүрешке РСФСР-ниң спорт мастери, тренер башкы. Авазы Антонина Севээновнаның ачазы Севээн, база даайы Бүрбүлдей Донгактар Дус-Дагның, Өвүр кожууннуң ат-алдарлыг мөгелериниң санынче кирип чорааннар. Сайын-Белектиң кырган-авазы Маруся Васильевнаның улуг акызы Доржу Туматович Казакин ТАО-нуң, Тыва АССР-ниң 1961 болгаш 1964 чылдарда Наадым хүрештеринге, 2 катап үжүүрлешкен, моол-тыва хүрештерге моол мөгелерни октап, хөй катап шүглүп чораан, алдарлыг мөге. Хандагайты суурда стадионну ооң чырык ады-биле адаан.
Улустуң чогаалчызы Николай Кууларның “Мөгениң сүзүү” деп номунда бижээни-биле мөге Доржу Казакин (чон аразында шола ады Шалыыр Доржу) даайы болур. Ачазы Шагдыр-оол, акызы Даш-оол акышкыларның авазы Седиптиң дуңмазы болур. Өвүр кожууннуң Арзылаң мөгези Шагдыр-оол Куулар 1966 чылда Наадым хүрежинге үжүүрлешкен. Даш-оол Куулар тыва хүрешке РСФСР-ниң спорт мастери, 1969 чылда Наадым хүрежинге шаңналдыг 4 шыырак мөгениң аразынче кирген, 1981 чылда Тыва АССР-ниң спартакиадазынга бодунуң килинге чемпионнап чораан.
Сайын-Белектиң ачазының талазындан кырган-ачалары Шакаажык, Биче-оол Түлүштер Улуг-Хем кожууннуң Дус-Даг сумузунуң Дөргүнге чурттап чораан. 1900–1930 чылдарда эрги Тывада эң күштүг, шыырак херээжен кижилерниң бирээзи чораан Семис кадай Түлүштү хамаарыштырып болур. Аныяанда инек саап олурда, буга шаптыктап туруп бээрге, ийи мыйызындан туткаш, кедээр шыкче киир идип каар чораан. Ол өгбениң уругларының, дуңмаларының оолдары шой көдүрер, хүрежир болганнар.
Чалаатыдан Тумат суму начыннары Самбуу – Начынак (улуг мөге), Барыңмай, Наваа база Кечил адашкылар, Казакин Доржу, оглу Виктор 1980 чылдарда бодунуң килинге Тывага шүглүп чораанын билир бис. Сарыг-оол (Хөндергеден) 1930–1940 чылдарда ТАР-га шүглүп чораан. Туматтарның мөгелери моол мөгелерни даады тиилээр чорааннар. Бистиң бо чуртувуста ат-алдарлыг мөгелерден аңгыда, кончуг салым-чаяанныг улус чораан. Мөге Начынактың адазы Көк-оол Тумат 1938 чылга чедир Туматтарның долгандырыглыг, бурунгу танцы-самынга хөгжүм үделгезин кылып чораан кижи. Хөгжүмге чыраа, саяк, челер малдарның даажын олчаан кылдыр ойнаарга, самчылар база ынчаар күүседир чорааннар.
Амгы үеде туматтар Чола тайгазын үргүлчү дагып чоруурлар деп, Ак-Чыраа, Чалааты, О-Шынаа чурттуг Өлчеймаа, Орел Калзың-оолдар, Сайын-Белектиң кырган-ачазы Казакин Доржунуң өөнүң ишти Норжааның улуг угбазы Калдарның оглу Анатолий Самдан олар сактып чоруурлар.
Сайын-Белектиң ачазы Михаил Шакаажыкевич биле авазы Антонина Севээновна Түлүштер иелээ Өвүр кожууннуң Торгалыг ортумак школазын доосканнар. Олар 5 ажы-төлдү өстүрүп, кижизидип, эртем-билигге чедирген. Сайын-Белек Сезен-оол биле Сайдаш деп ийи акылыг база Сентябрина, Сырга деп ийи кыс дуңмалыг, өг-бүлениң ортун оглу. Акызы Сайдаш биле Сайын-Белекти Ак-Чыраа суурнуң уруглар садынга өөренип турда-ла, хүрешке сонуургалын оттуруп, спортчу улуг орукче киирген баштайгы тренери ачазы.
Чаан мөге Түлүш Сайын-Белектиң өөнүң ишти Чинчи Сергеевна мөгелер чурту Сүт-Хөл чурттуг. Олар 3 ажы-төлдүг, тыва чоннуң үлегерлиг өг-бүлелерниң бирээзи — улуг уруу Долума 13 харлыг, оглу Күдер 11 харлыг, ачазын дөзеп хүрежип турар, бичии оглу Дүгер 4 харлыг,
Магалыг күстүң бо хүннеринде чаяаттынган, тыва чоннуң ынак, хүндүткелдиг мөгези, Тываның Чаан мөгези Сайын-Белекке бүгү тыва чоннуң өмүнээзинден мугур 40 харлаан байырлалын таварыштыр ал бодунга быжыг кадыкшылды, ам-даа хөй-хөй спортчу чедиишкиннерни, өг-бүлезинге, чоок улузунга бүгү-ле эки чүүлдерни күзеп каалыңар!
Алексей ЧАМБАЛ-ООЛ.
“Шын” №73 2024 чылдың сентябрь 25