«Чон айтырып тур» деп теледамчыдылганың ноябрь 29-та болган дөрт дугаар үндүрүлгезиниң темазы — көдээ ажыл-агый болган.
Теледамчыдылгага Тываныӊ Чазааныӊ Даргазыныӊ оралакчызы Алик Монгуш, республиканыӊ көдээ ажыл-агый сайыды Алдай-Мерген Ховалыг база ветеринария албанының удуртукчузу Юрий Оруспай көдээ ажыл-агый талазы-биле чугула айтырыгларга болгаш көдээ ажыл-агый бүдүрүкчүлеринге дузаламчылар, мал-маганның кыштаглаашкынынга хамаарышкан дээш өске-даа айтырыгларга харыылаан.
БИРГИ АЙТЫРЫГ – КӨДЭЭ АЖЫЛ-АГЫЙ БҮДҮРҮКЧҮЛЕРИНГЕ ДЕТКИМЧЕЛЕР
Чазак Даргазыныӊ оралакчызы Алик Монгуш республикада көдээ ажыл-агый бүдүрүкчүлеринге деткимче көргүзер эң-не нептереңгей «Агростартап» биле Тыва Республиканың социал-экономиктиг тускай программазының (ИПСЭР) дугайында тайылбырлаан: «Агростартап» ажыл-агыйын чаа эгелеп чоруур араттарга деткимче көргүзер программа-дыр, а ИПСЭР — улуг төлевилелдерге хамааржыр. Ол болза республикада боттанмайн турар кандыг-ла-бир чиг эт болбаазырадыр бүдүрүлге ажыдып алыр дээн улуска деткимче көргүзер. Чижээлээрге, Таңды кожуунда 3 дугаар чыл, Улуг-Хемде бо чылын кырлыг-караны (гречка) тарып эгелээн. Ынчангаш Арыг-Үзүүнде «Оргаадай» көдээ ажыл-агый бүдүрүлгези крупа кылыглары бүдүрер дериг-херексел садып алыр деткимчени алган. Программага киржип турар төлевилелдерниң 90 хуузу колдуунда мал-маган азы көдээ ажыл-агый техниказы садып алыр чагыглар болуп турар. Төлевилел бүрүзүн комиссия өөренип көөр. Бир дугаарында, ооң экономиктиг күш-шыдалын, хөгжүлдезиниң боттандырылгазын, республиканың экономиказынга ук төлевилелдиң ажык-дүжүү дээш оон-даа өске. Дараазында ажыл-агыйын тургузуп алган араттар «Агростартап» программазынга киржип болур».
Алик Кертик-оолович ук программалар дугайында чугаалап тура, деткимче алыр программаларга киржир улус аргалыг болза, дуржулгалыг, мал ажылын эки билир кижилер болур болза эки деп айыткан.
Сайыт Алдай-Мерген Алдандайович бо теманы уламчылап, көдээ ажыл-агый адырының төлевилелдериниң сан-түңүн немей тайылбырлаан: «2022 чылда РФ-тиң Көдээ ажыл-агый яамызындан 12 төлевилел деткимчени алган. Ниити алган түңү 40 млн рубль, а 2023 чылда 14 төлевилел киришкеш, 24 млн рубль деткимчени алган. Келир 2024 чылда бо программаже 46 млн рубль көрдүнген.
«Агростартап» мөөрейге 2022 чылда 107 төлевилел киришкеш, 12-зи деткимчени алган. Бо чылын 95 төлевилел киришкен. Келир чылын база бо мөөрейге 46 млн рубль түңнүг деткимче көрдүнген».
БО ЧЫЛДЫҢ ЧЕДИИШКИННЕРИ
Көдээ ажыл-агый адырының бо чылгы чедиишкиннерин Алдай-Мерген Алдандаевич тайылбырлаан.
«Бо чылын 4 чаа тараа шыгжаар черлерни туткаш, ажыглалче киирген. Удавас Сукпак суурга 1 муң тонна ногаа шыгжаар болгаш болбаазырадыр чер база Таңды, Чаа-Хөл, Каа-Хем кожууннарга 3 дээрбе ажылдап эгелээр. Ол ышкаш Чаа-Хөл кожуунга чаа угланыышкын — мал чеми гранулалар кылдыр үүрмектээр цех ажыттынар. Арыг-Үзүүнде 7 аңгы крупа кылыглары бүдүрер цех (кырлыг-карадан эгелээш, перловка, ячка дээш оон-даа өске), Сукпакта эът болбаазырадыр база полуфабрикаттар болгаш консервалар кылыр бүдүрүлге ажылдап турар. Декабрь 10-да Кызылга «Белдир» көдээ ажыл-агый бүдүрүлгезиниң баазазынга эът болбаазырадыр болгаш консервалаар цехтиң ажыдыышкыны болур. Ол ышкаш бо чылын бир улуг төлевилел — Кызыл кожууннуң девискээринде эът комбинадының тудуу эгелээн. Бо чылын ИПСЭР программазының, ол ышкаш Тываның Баштыңының шудургу ажылының ачызында Бии-Хем кожуунда 200 саар инек тудар сүт-бараан фермазының тудуу адакталып турар.
ӨРТЕКТЕР ПОЛИТИКАЗЫ
«Логистика, экономиктиг санаашкыннар талазы-биле алырга, республиканың бүдүрүкчүлериниң өртектери чиик турар ужурлуг» — деп, Алик Кертик-оолович чугаалаан.
— Сөөлгү чылдарда республикада көдээ ажыл-агый сайзырап турар. Малдың баш саны өскен, көдээ ажыл-агый техниказы суур бүрүзүнде бар. Бии-Хем кожуунда сүт-бараан фермазы хуу эвес, а муниципалдыг бүдүрүлге-дир, «Кызыл тараачын» ферманы катап тургускан деп болур. Бо ажыл-агыйның дуржулгазын өске кожууннарже база дамчыдар сорулгалыг бис — деп, ол айтырыгга харыылаан.
МАЛЧЫННАР КЫШТАГЛААШКЫНГА БЕЛЕН БЕ?
А.К. Монгуш: «Мал чемин белеткээр кампанияны түңнээн. Бо чылын республикага 245 муң тонна мал чемин планнаан болза, көдээ ажыл-агыйлар планын 113 хуу ажыр күүсеткен. Эрткен кыш шуптувуска улуг кичээндириг болган. Ынчангаш көдээ ажыл-агыйлар мал чеминиң белеткелинге шупту күжениишкинниг киришкен.
Бо хүнде республикада 3491 кыштаг бар. Баш удур санаашкыннар-биле алырга, кыштаглаашкынга мал чеми чедер ужурлуг. Ындыг болзажок, оът-сиген багай үнген кожууннарга Эрзин, Тес-Хем, Бии-Хем хамааржыр. Бо кожууннар планын күүсеткен-даа болза, ону хайгааралда алган бис. Бергедээшкиннер туруп келзе, республиканың мал чеминиң курлавыр фондузу бар. Курлавыр фондузун чүгле онза байдалдарда ажыглаар кылдыр тургускан. Чижээлээрге, эрткен кыжын Мөңгүн-Тайга кожуунга 4 катап улуг хар чагган, ол ылап-ла онза байдал-дыр. Шак-ла мындыг таварылгаларда курлавыр фондузун ажыглаар.
МАЛ ООРУНДАН КАМГАЛАДЫЛГА
Кандыг-даа байдалда малга камгаладылганы албан кылдырар, адак дизе чип салдырарындан эгелээш деп, көдээ ажыл-агый сайыды А.-М.А. Ховалыг тайылбырлаан: «Чыл санында мал камгаладылгазының чарыгдалының кезээн эгидип бээр акша-хөреңгини федералдыг яамы берип турар. Малга камгаладылга дадывырының 50 хуузун федералдыг бюджет эгидип бээр».
1990 чылдарга бодаарга, бо үеде мал оорлаашкыны эвээжеп турар, чер-черлерде мал хостуг оъттап чоруур апарганын Алик Кертик-оолович демдеглээн.
ЧЕРЛИК ЫТТАР
Көрүкчүлерден тояанчы ыттар дугайында айтырыглар хөй келген.
Бо айтырыгны Чазак деңнелинде көрүп турарын А.К. Монгуш тайылбырлаан. Хайгаарал чок азырал амытаннар дугайында Хоойлу төлевилелин ажылдап кылып турар. Ам чүгле хөй-ниитиниң сайгарылгазын чоруткан түңнелинде, бо айтырыгны шиитпирлээр дээрзин ол чугаалаан.
ЭЪТ ӨРТЭЭ
Эът өртээн доктаадып тургузар ажылдарны Көдээ ажыл-агый яамызы доктаамал чорудуп турарын сайыт А.-М. Ховалыг тайылбырлаан. Кызыл хоорайда ийи Көдээ ажыл-агый рыноктарында доктааткан өртектер-биле эътти садып турар (мөөң инек эъди 400 рубль). ТР-ниң Көдээ ажыл-агый яамызының мурнады көрүнген сорулгаларының бирээзи — 2024 чылда улуг хемчээлдиг соодукчуларлыг оран-савалар тудуу.
Ол ышкаш мал-маган болгаш көдээ ажыл-агый техниказы садып алырынга деткимче алган ажыл-агыйлар бар. Бо ажыл-агыйлар-биле эът продукциязының өртектерин таарыштыр тургузар дээш, ажылдарны чорудуп турар.
Дамчыдылга үезинде Республиканың ветеринария албанының ажыл-чорудулгазын удуртукчузу Юрий Оруспай таныштыргаш, мал аарыглары, аңаа удур тарылга ажылдарының дугайында айтырыгларга харыылаан. Ол ышкаш республикада хлеб өртээ, садып-саарар эъттиң шынарының дугайында, кыштаглаашкын үезинде оперативтиг штаб тургускан дугайында айтырыгларны чугаалашкан.
А. СОЯН белеткээн.
“Шын” №92 2023 чылдың декабрь 2