Январь 27-де Тываның прокуратуразының 2022 чылда кылып чоруткан ажылын түңнээн коллегия хуралы болган. Аңаа РФ-тиң Чиңгине прокуратуразының Сибирь федералдыг округта эргелелиниң оралакчы даргазы Баир Доржиев, ТР-ниң Чазак Даргазы Владислав Ховалыг, Тываның прокурору Сергей Дябкин, аппарат кежигүнү Шолбан Монгуш киришкен.
Хуралга, бир дугаарында, Баир Доржиев сөс алгаш, 2022 чылда прокуратураның киржилгези-биле чоруттунган ажылдарны каксы демдеглээн: 16 муң ажыг хоойлу хажыдыышкынын илереткен, ону чайладыры-биле 1845 хоойлу-дүрүм актыларын тургускан, 516 саядан хөй рубльга шүүгү черинче 2,2 муң билдириишкинни чоруткан, 46 кеземче херээн оттурган болгаш 5 муң ажыг кижиге административтиг харыысалганы хүлээндирген. Ол ышкаш 1200 хамаатының эрге-ажыын камгалап, ажылга катап тургустунар эргезин эгиткен, 56 сая ажыг рубль шалың өрезин төлеттирген, 11 национал төлевилелдиң боттанылгазынга хамаарыштыр хайгааралды чоруткан түңнелинде, чарыттынган 10 млрд рубльди илереткен, хөй аал чурттаар чаагайжыды туттунган 15 бажыңның тудуун доостурган, барык 700 хамаатының эргижирээн оран-савазындан көжүрген.
Баир Доржиев бо бүгү түңнелдиг кылган ажылы дээш республиканың прокуратура ажылдакчыларынга четтиргенин илереткеш, ам-даа күжүн мөөңнеп, чедир шиитпирлеттинмейн турар чидиг айтырыгларны кичээнгейден салбайн, прокурор киржилгезин идепкейжидерин айыткан. Ол кандыг айтырыглар дээрге, эргижирээн оран-савадан чурттакчыларны көжүрер программаның күүселдези, өскүстерге чурттаар оран-сава, чаштарга уруглар садтарынче олуттар-биле хандырылга, шынарлыг эмчи дузазының чедирилгези, чурттакчы чонга чиигелделиг чер хуваалдазы, сайгарлыкчыларның эрге-ажыы, күш-ажылдың камгалалы, эмнер хандырылгазы, кывар-чаар материалдар болгаш аъш-чем аймааның, коммунал ачы-дуза чедирилгезиниң өртектериниң үндезин чок черге өзүп турарын чурумчудары дээш өске-даа.
Оон аңгыда, Баир Доржиев хоорай тудуунга болгаш найысылалдың девискээриниң планнаашкынынга хамаарышкан айтырыгларны эки сайгарып көргеш, мэрияның даргалары, чер өнчүзүнге хамаарылгалыг өске-даа улустуң киржилгези-биле “төгерик стол” эрттирерин Кызыл хоорайның прокурорунга сүмелээн. Чүге дээрге бо талазы-биле прокуратураның киржилгези-биле ажылдар чоруттунуп турар-даа болза, амгы үеде 3 муң ажыг хамаатының эрге-ажыы хажыттынган, оларның аразындан 1800 ажыг кижи Кызылдың чурттакчылары болуп турарын ол демдеглээн.
“Амыдыралдың бо кол айтырыгларынга хамаарышкан ажылды чорудуп тура, «кургаг» барымдаалар демдеглээри-биле кызыгаарланмайн, херек кырында түңнелдиг, чижээ, хоойлуга удур өстүрүп турар өртектерни эвээжедирин чедип алыр ажылды чорудары чугула” – деп, Баир Доржиев демдеглээн.
Ооң соонда Тываның прокурору Сергей Дябкин үстүнде адаттынган сан-барымдааларга немей чоннуң эрге-ажыын камгалаары-биле республиканың прокуратура органнары эвээш эвес ажылды чорутканын улам тодаргайлап илеткээн.
Прокуратураның күжениишкинниг киржилгезиниң түңнелинде, 50 ажыг социал ужур-уткалыг объектилер болгаш хөй-ниити девискээриниң чаагайжыдылгазының тудугларын доостурар аргалыг болган. Үргүлчүлелдиг хыналданы чорудуп турган түңнелинде, 5 уруглар сады, 27 школаның капиталдыг септелгезин доозарынга идиг берген. Ол ышкаш 8 чаа школа тудуун эгелээринге 327 өскүс уругну оран-сава-биле хандырарынга прокуратура улуг киржилгелиг болганын ол демдеглээн. Хажыдыышкын кылганы дээш буруудаттырган 20 ажыг кижиге административтиг харыысалганы онаагаш, 15 сая рубльга торгаан. Ол ышкаш оттурган 8 кеземче херээнде истелге уламчылап турар.
Ниитизи-биле эрткен чылын 6 кеземче херээн оттургаш, судче киирген түңнелинде, 2 херекке хамаарыштыр шииткелди суд үндүрген.
Республикада коррупцияга удур чоруттунуп турар ажылдарга тускай доктаап, бедик эрге-дужаал ээлеп турган даргаларның ында киржилгелиг болганын прокурор хыналдазының соонда илереткеш, кеземче херээн оттургаш, судче материалдарны кииргенин, чамдыктары ам-даа истелгеде чоруп турарын, шииттирген улусту тодаргай айыткаш, ажылды бо талазы-биле улам күштелдирер дээнин чугаалаан.
ТР-ниң Чазак Даргазы Владислав Ховалыг прокуратура органнары-биле сырый харылзаалыг ажылды уламчылаарын дыңнаткан. 2022 чылда Тываның Прокуратуразы күрүне эрге-чагырга органнарынче 1,5 муң ажыг нормативтиг хоойлу-дүрүм актыларының төлевилелдерин өөренип көөрү-биле киирген дээрзин демдеглээн. Хөй кижиниң кичээнгейи угланган Тываның социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң тускайлаттынган программазының боттанылгазы бүгү эрге-чагырга органнарының шыңгыы хыналдазында чоруп турарын база дыңнаткан. Ниитизи-биле регионнуң чурттакчыларының айыыл чок чоруун хандырары болгаш оларның эрге- ажыын камгалаары-биле Тываның Чазаа прокуратура органнары-биле ам-даа кады ажылдажылганы уламчылаар.
“Прокурор хыналдазының сагындырыглыг характерин бедии-биле үнелеп турар бис. Тываның Чазаа прокурорнуң үндүрген акты-бижиктерин улуг кичээнгей болгаш харыысалгалыг хүлээп көрүп турар. 2022 чылда прокурор хыналдазының 28 актызы кирген. Ооң мурнунда чылга деңнээрге, ийи катап эвээш болуп турар. Эки көргүзүгнү коррупцияга удур ажылдың түңнелдери көргүзүп тур. 2021 чылга деңнээрге, 33 хуу эвээжээн. Чаңгыс аай эрге-хоойлу девискээрин тургузарынга нормативтиг хоойлу-дүрүм актыларының хоойлуга дүүшкен болуру болгаш шиитпир хүлээп алыышкыннарын саат чок чорударын эрге-чагырганың бүгү деңнели, удуртулганың шупту органнары хандырар ужурлуг” – деп, Владислав Ховалыг чугаалаан.
Карина МОНГУШ.
Ада ТЮЛЮШТУҢ тырттырган чуруктары.