Тывага эң-не баштайгы школа 1908 чылда Туран хоорайга ажыттынган. Ооң соонда-ла республиканың девискээринге школалар уурук-сууруктап ажыттынып, тыва чон бижик-билигге өөренип, эртем-билигниң депшилгезин чедип ап эгелээн деп болур.
Кандыг-даа школа эрткен оруктуг, төөгүлүг, алдар-аттыг доозукчуларлыг. Эрзин кожууннуң Мөрен сумузунга эге школа 1950 чылдың күзүнүнде баштайгы өөреникчилерин хүлээп алган.
Школаның тудуун Эрзин кожууннуң бүгү сумуларының араттары тудушкан. Ынчангаш «Чоннуң тудуу» деп атты ук школа алган. Эге школаның эргелекчизинге Иван Данзырынович Дадааны томуйлаан турган. Ооң соонда Доржу Ланаа ажылдаан. 1952 чылда «Сталинчи орук» колхозтуң эге школазынга 1-4 класстарга ниитизи-биле беш класс өөренип турган. Өөреникчилер саны – 77 кижи. Ол үеде школага Тангыт Иргит, А.С. Сат, Татьяна Архив, Сергей Доржу, Августина Дресвянникова олар ажылдап чораан.
Мөрен школазынга эге классты доозуптарга, ол-ла кожуунда Нарын ортумак школазынче чорудар турган. 1953–1954 өөредилге чылының доозукчулары – Бексе Дермии, Чамдал Сууха, Сандак Бажаа, Данзын Савиндивии, Ынаалай Сагаачы, Серээдар Оожум-Баадыр, Кан-Хоо Рая оларны Нарын школазынче шилчидипкен.
1955 чылдың күзүнүнде долу эвес ортумак 7 чыл школазы кылдыр эде адаан. Школаның директору Демьян Оюн, өөредилге эргелекчизи орус дыл болгаш чогаал башкызы Анна Ханкунова апарган. Ынчан орус башкылар очулдурукчулуг кичээлдер эрттирип турган. Зинаида Ильних орус дылды; Анна Баланина географияны, Анфисия Гильфанова биология эртемин башкылап турган. Василий Шыңгыы, Татьяна Архив, Соян-оол Ондар, Севээн Надыл олар эге класстарның башкылары. Алексей Арапчор чогаалчы, Григорий Ширшин күрүне ажылдакчызы, Татьяна Чыпсынак, Дадар Танов олар очулдурукчулап турган. 1956–1957 өөредилге чылын ниитизи-биле 164 уруг дооскан. Оларның 16-зы 7-ги классты дооскан деп шынзылганы холга алган. Ол дээрге Базыр Самыжап, Баанай Нуукей, Бексе Ойдуп, Бексе Дермии, Бопагай Биче-оол, Допчут Анай-оол, Домаа Шулуу, Орнугу Евгения, Кулдун Диизей, Кулдун Доржатмаа, Сандак Андрей, Худер Саяна, Чыпсынак Бады, Чалзырай Монге, Шимит Вера, Октябрина Ынаалай олар-дыр. 1958–1959 өөредилге чылында Мөрен 7 чыл школазынга чеди класс комплектизи хевирлеттинген. 1-4 класстарга – 11 өөреникчи; 5-7 класстарга 51 өөреникчи; школаның директору – Кыргыс Тыва-Хуу; өөредилге эргелекчизи – Афанасий Степанов.
1974–1975 өөредилге чылында Мөрен ортумак школазы кылдыр эде адаан. Кызыл Сылдыс школазындан база уруглар өөренип келгени-биле, ийи 9-ку классчылар школага бар апарган. Чыл санында өөреникчилер саны немешкеш, соонда барып класс бүрүзү ийи апарган. 1975–1976 өөредилге чылында ол ийи класстың 36 өөреникчизи ортумак эртемниң шынзылга аттестаттарын холга алганнар.
1989–1990 чылдан эгелеп баштайгы 11 класс дооскан деп быжыг билигниң аттестадын тыпсып эгелээни база бир төөгүлүг болуушкун болган. 11-ги класстың доозукчулары баштайгы 16 оолдар, уруглар аттестаттарны холга алган.
Мөрен ортумак школазының доозукчуларының аразында мөңгүн медаль-биле школа доосканнар школаның болгаш башкыларының чоргааралы болуп чоруур. 2003 чылда Ай-Суу Баажай Мөрен ортумак школазын мөңгүн медаль-биле дооскаш, Москваның күрүне университединиң экология салбырын дооскан. 2012 чылда Дарый Сотнам ол-ла школаны мөңгүн медаль-биле дооскаш, Томскунуң күрүне академиязын дооскан. 2017 чылда Айлаң Куулар школаны мөңгүн медаль-биле дооскаш, Сибирьниң күрүнениң суг транспорт университедин дооскан.
Мөрен ортумак школазын алдын медаль биле доосканнар база бар. Айнара Допчут 2017 чылда школаны алдын медаль-биле дооскаш, Томскунуң күрүне академиязының эмчи херээниң салбырын дооскан. 2024 чылда Раджана Шерии школаны алдын медаль-биле дооскаш, Новосибирск хоорайның күрүнениң башкы университединиң математика болгаш информатика салбырынче кирип алгаш, амгы хүннерде өөредилгезин уламчылап турар.
1997 чылда Мөрен ортумак школазы Тыва Республиканың школаларының аразындан «Тыва чоннуң чаагай чаңчылдарынга экологтуг өөредилге болгаш кижизидилге» деп шенелде ажылдарны чорудар өөредилге шөлчүгежиниң төвү деп санадып эгелээн.
2005–2008 чылдарда чаа федералдыг күрүне стандарттарының киирилде негелделери-биле «Мергежил шилип алырынга белеткел» деп шенелде өөредилге кижизидилге ажылдарын чоруткан.
Экологтуг шенелдениң кол удуртукчулары Елизавета Буурулдай, Лилия Аракчаа база Галина Дадаа. Елизавета Буруулдай ол үелерде школа директорунуң өөредилге талазы-биле оралакчызы болуп ажылдап тургаш, экологтуг музей классты дерип кылдырткан башкы.
Ындыг чараш музей республиканың кайы-даа школазында чок. Ол ажылдарның түңнелдери-биле бистиң школаның башкылары Президент грантызы болур 100 муң рубльдиң эдилекчилери болганнар: Елизавета Буурулдай, Любовь Карти, Светлана Демир-оол, Тамара Серендук олар хамааржыр. 2016–2017 өөредилге чылында шенелде төлевилелдер: «Чедиишкинниг доозукчу», «Келир үеже – аттестаттыг», «Профильдиг школадан – профильдиг дээди өөредилге черинче», регионнар аразының төлевилели «Найыралдың көвүрүү».
«Чедиишкинниг доозукчу» деп төлевилелдиң түңнели-биле Мөрен школазының өөреникчилери чаңгыс аай күрүне шылгалдаларын чедиишкинниг дужааганы дээш, башкывыс Галина Ондар база Чазак шаңналынга төлептиг бооп, 100 000 акша белекти алган. Төлевилелдиң киржикчилеринден эки түңнелдерлиг болган өөреникчилеривис алдын медальга Айнара Допчут база мөңгүн медальга Айлаң Куулар төлептиг болганнар, а өскелери база шупту «4», «5» демдектерге шылгалдаларны дужааган.
Школаның тургустунганындан бээр 40 чыл оюнга уткуштур 1990 чылдың май 2-де школага музейни төөгү башкызы Фаина Артына дерип, экспонаттарны болгаш материалдарны чыып тургаш ажыткан. Музейниң ажыдыышкынының байырлыг кожаазын суурувустуң узун назылыг, музей тургузарынга идепкейлиг киришкен хоочуну Кенден Лопсановна кескен. Ажыдыышкынга Мөрен школазынга ажылдап чораан хоочун башкылар Парыймаа Ижи, Дамба Ондар, Иван Дадаа, Алимаа Хас-ооловна, Зоя Калин, Тангыт Иргит, Баанай Даваа баштайгы өөреникчилери Саяна Хүдер, Мария Даргат, Галина Аракчаа, Ойдум Бексе болгаш өске-даа аалчылар киришкеннер.
Школа музейиниң тургузукчузу, эргелекчизи Фаина Артына 1990 чылдан 2012 чылга чедир 22 чыл иштинде ажылдаан. Музейивис экспонаттар-биле кончуг байлак, арыг-силиг. Чүгле турар черивис бичии тар болуп турар. 2021 чылдан эгелеп бо хүнге чедир Светлана Допчут музейниң эргелекчизи болуп ажылдап турар. Ак-Хайыракан аттыг музейивис кожуун, республика чергелиг мөөрейлерниң каш дакпыр тиилекчизи.
Малчыннарының ажы-төлүн аъшкарып-чемгерип чурттадыр интернатта бүдүн чыл дургузунда уругларны хандырып, ачы-буянын чедирип турган.
«Өг-бүле – кижизидилгениң төвү» деп программа-биле уругларны тыва аажы-чаңга кижизидер сорулгалыг шенелде ажылды интернат эргелекчизи Светлана Доктаалай чоруткан. Ол 30 чыл иштинде интернатты эргелекчилеп, бодунуң кызымаккай, организакчы талаларын көргүзүп келген.
Школавыстың психолог башкызы Зоя Кулдуннуң эки ажылының түңнели — үениң негелдезинге дүүштүр психологтуң өрээлиниң бүрүн дериг-херексел-биле шаңнатканы онзагай. Кожуун төвүнде безин ындыг өрээл чок турда, Мөрен ортумак школазында шак ындыг өрээлдиң бары магаданчыг.
Национал төлевилелдиң федералдыг программазын күүседири-биле өөредилге системазын чаартыр сорулга-биле 2018 чылда «ЦОС» кабинедин база 2022 чылда «Точка роста» өрээлдерин школавыста дерип кылган. 2021–2022 өөредилге чылында спорт залывыска капиталдыг септелгени кылган.
Президентиниң чарлыы-биле 2020 чылдың сентябрь 1-ден эгелеп эге класс өөреникчилерин изиг чем-биле халас хандырып эгелээн. 2023 чылдың июнь айда школавыска Кыргыс Дугерович Тыва-Хуунуң адын тывыскан. Амгы үеде школавыста 11 класс комплектизи бар. Өөреникчилер саны – 101. 28 башкы, оларның аразында дээди категорияның башкылары – 7, 1 дугаар категорияның башкызы – 1, мергежилин бадыткаан 12 башкы бар. РФ-тиң өөредилгезиниң хүндүлүг ажылдакчылары 7 башкы. Улуг башкы деп хүндүлүг аттың эдилекчизи – 1, методист башкы – 1, Улус чырыдыышкынының тергиини 1 башкы бар.
2023 чылдың сентябрьдан эгелеп РФ-тиң Президентизи В.В. Путинниң чарлыы-биле школаларга директорнуң кижизидилге талазы-биле сүмелекчизи деп чаа албан-хүлээлге немешкен. Мөрен ортумак школазында ол албан-хүлээлгени аныяк башкы Аржаана Самыя бедик деңнелде күүседип, республикадан дашкаар Москваже дыштанып чоруур эргени чаалап алган.
Школавыстың өөреникчилери кожуун болгаш республика чергелиг янзы-бүрү өөредилге болгаш кижизидилге ажылдарынга идепкейлиг киржип, удаа-дараа шаңнал-макталдыг черлерни ээлеп турар.
Чаңгыс аай шылгалдаларның түңнелдери-биле профиль шилип алган өөреникчилер кожууннуң адын бедик тудуп, мактадып чорууру башкывыс Галина Ондарның кызымаккай ажылы болуп турар.
Школаның директорунуң өөредилге талазы-биле оралакчызы Чечена Дензин аныяк башкыларны билдилиг удуртуп турарындан кожуун, республика чергелиг башкылар мөөрейлеринге Мөрен ортумак школазының башкылары үргүлчү-ле тиилекчилер болуп турар.
Школавыстың директору Ольга Хомушку материал-техниктиг баазазын быжыглавышаан, коллективти билдилиг удуртуп чоруур. Өөредилге эргелекчилеринден эң-не үр чылдарда Светлана Демир-оол 20 чыл база Мария Ойдуп 9 чыл иштинде кызымаккай ажылдаанын коллектив үнелеп, мактап чоруур. Школавысты аңгы-аңгы чылдарда удуртуп чораан директорлар төөгүге артканын чон сактып, чугаалажып, үнелеп чорууру солун.
/ Галина ХОМУШКУ, Светлана ЫНААЛАЙ, Мөрен школазының хоочуннары.
Чурукту интернеттен хоолгалаан.
“Шын” №43 2025 чылдың ноябрь 6