Чонувуска бараан болдувус

1963 чылдың апрель 6-да ССРЭ-ниң Дээди Совединиң Президиумунуң Чарлыы ёзугаар ССРЭ-ниң Иштики херектер яамызынга баштайгы истелгени чорудар эргени берген. Ол чарлык иштики херектер органнарының истелге аппарадының ажыл-чорудулгазының эгези болган. Оон мурнунда милиция органнары хоойлу ёзугаар истекчилерниң тускай даалгаларын күүседир, баштайгы истелгени долузу-биле чорудар эргези чок турган. Истелге аппарады бодунуң ажыктыын бадыткаан.

2023 чылдың апрель 6-да ИХЯ-ның истелге органнарының 60 чылын демдеглеп эрттирер.

Кем-херек үүлгедикчилери-биле эптеш чок демиселди туруштуг, эрес-дидим кижилер чорудуп турар. Истекчи ажылдакчы кеземче херектерин чазыг чок шын истээрде, кижилерни сайгарып билир эки психолог болур ужурлуг. Кем-херек үүлгедикчилериниң назынын база оларның кандыг херектер дээш, каш катап шииттирип чораанын, өг-бүлезиниң байдалын, эптиг-чөптүг чугаалажып тургаш, билип алыры чугула. Истелге үезинде кем-херек үүлгедикчизиниң буруузун чиигедип турар байдалдарны база илередир.

Истекчи профессия – кижиниң салым-чаяанындан болур. Эрге-хоойлу камгалап турар ак сеткилдиг ажылдакчы бүрүзү истекчи болуп шыдавас. Истекчи кижиниң эң кол шынары – албан-хүлээлгезинге шынчызы.

1967 чылда Тээли ортумак школазын доозуптарымга, Бай-Тайга районнуң улус өөредилге килдизи Тээлиниң аныяктарның кежээки школазынга 5–8 класстарга физика, математика башкызынга ажылдадып каан. Ол школаның доозукчу класстарын чедиишкинниг доостуруптарымга, Дөң-Терек эге школазының эргелекчизинге томуйлаан.

1968 чылдың июнь 10-да 18 харлапкаш, июль айда Тыва АССР-ниң ИХЯ-ның милиционер албан-дужаалга албан-хүлээлгем күүседип кириптим. 1969 чылдың октябрьда Кызыл хоорайның шериг комиссариадынче эки тура-биле шериг чоруур билдириишкин кииргеш, Совет Армияга шериг хүлээлгем эрттирип чорупкан мен. Биче командирлер школазын дооскаш, салбыр командиринден взвод командири чедир депшээш, шеригден старшина эргелиг халашкан мен.

Шериг соонда иштики херектер органнарынче ажылдап киргеш, Тыва АССР-ниң ИХЯ-ның дежурный-инспектор база участок төлээзи албан-дужаалдарга ажылдап турдум. ССРЭ-ниң ИХЯ-ның Кызыл хоорайга турган иштики шериглер кезээнге шериг хүлээлгемни хуусаадан прапорщик эргелиг ажыр эрттирери-биле, 1975 чылда Кызыл хоорайның шериг комиссариады кыйгырткан. 1983 чылда албан-хүлээлгемниң хуусаазы доостурга, Тыва АССР-ниң ИХЯ-га улаштыр ажылдап кирдим. ССРЭ-ниң Иштики херектер яамызының Ташкент хоорайда милицияның дээди школазының дайынчы кезектерниң командирлерин белеткээр курстарга өөредилгени эрткеш, милиция батальонунуң штаб начальниги албан-дужаалга томуйлаткаш, ол батальонну дайынчы кезек кылдыр тургустум.

ССРЭ-ниң ИХЯ-ның Киев хоорайда политиктиг ажылдакчылар белеткээр курстарын дооскаш, политажылдакчы албан-дужаалга томуйлаттым. Политажылдакчы турган үемде шеригжиткен камгалал черинге ажылдап тургаш, ИХЯ-ның, Күрүнениң айыыл чок чорук комитединиң, Чепсектиг Күштерниң база партия, совет органнарының 69 коммунист хоочуннарындан тургустунган партия эге организациязының секретарынга соңгудуп турдум. Эге организацияның кежигүннери коммунистерниң назын база эрге-дужаал талазы-биле ол үеде эң улуу Тываның иштики херектер сайыды чораан, милицияның 3-кү рангызының комиссары, сөөлүнде милицияның генерал-майору Монгуш Баян-оолович Артас. Тываның төлептиг оглу-биле чаңгыс партия организациязынга бактаап, ооң-биле кады ажылдаар аас-кежиктиг болганымга чоргаарланыр мен.

1991 чылда коммунистиг партияның ажыл-чорудулгазын соксаткан соонда экономиктиг кем-херек үүлгедиишкиннери-биле демисел болгаш истелге органнарынга ажылдап чордум. Истекчилеп ажылдаарынга институтка психология өөренип турганым база кижилер-биле ажылдап, чугаалажып билирим улуг дуза болган.
Бир катап Элегес-Аксы суурдан бизинде ханныг бижекти пөсте ораап алган эр кижи келгеш: «Өөм ишти-биле бажыңывыска арага ижип, хөөрежип олурувуста, эзирик аныяк оолдар келгеш, арагавысты хунаап ишкеш, менче халдаарга, кадайым болчурга, кухня бижээ-биле бижектептерге, өөм ишти амы-тынындан чарылган, мен балды алгаш, камгаланырымга, дезиптилер» – деп, тайылбыр берген. Кем-херек болган черниң көрүлдезин кылыры-биле эксперт-криминалисти алгаш, чоруптум. Бажыңга каш кижи турганын тодарадыры-биле, аяк-савада салаа истерин болгаш тырткан таакпы артынчыларын шинчиледивис. Аяк-савада ашак-кадайның салааларының истерин, таакпы артынчыларында каразыттырып турар кижиниң биологтуг артынчыларын эксперт илереткенин таныштыргаш, каразыттырып турар кижи-биле чугаалашканым түңнелинде, бодунуң буруузун миннип, кем-херекти үүлгеткенин өчээн.

Истекчиден истелге салбырының начальниги албан-дужаалга чедир депшип ажылдааш, ИХЯ-дан пенсияже 25 чыл стажтыг үндүм. Иштики херектер органнарынга ажылдап чорааш, «Отличник милиции», «За безупречную службу в МВД», «За безупречную службу» медальдың 1,2,3 чергелери-биле, «Ветеран МВД», «Ветеран Вооруженных Сил», «Ветеран труда», «Ветеран следственных подразделений МВД», «Комиссары, политруки, замполиты» медальдар болгаш өске-даа юбилейлиг медальдар-биле шаңнаттым.

Пенсияже үнгеш, 15 чыл дургузунда күрүне албан черлеринге юристеп ажылдадым.

1972–73 чылдарда Чөөн-Хемчиктиң иштики херектер килдизиниң участок төлээзи тургаш, кады ажылдап чорааным истелге салбырының начальниги С.Х. Адыгны, истекчилер Б.А. Самдан, Тока Монгуш, К.С. Ховалыгны база Кызыл кожууннуң ИХК-ге М.Ш. Соян, З.О. Ондар оларның истелге ажылынга бердингенин, истээн херектериниң шынарлыын истелге органнарының 60 чыл юбилейинде сактып чоруур-дур мен.

Эртем-билигже сундулуг база чаа чүвени билип алыксаар мен. Филолог, юрист эртемнерни иштики херектер органнарынга ажылдап турган үемде бот-өөредилге-биле чедип алдым. 2014 чылда, 64 харлыымда, Тываның күрүне университединиң филология факультединиң англи дыл кафедразынга очулдурукчу мергежилди өөренип дооскаш, диплом ажылын «тергиин» демдекке камгаладым.

Тибет астрология болгаш медицина институдунга тибет астрология биле геомантияның долу курузун дооскаш, диплом ажылын амгы үеде белеткеп тур мен. 73 харлыг-даа болза, пенсионер истекчи халас үе чидирбейн чоруур мен.

Тыва Республиканың ИХЯ-ның ажылдакчылары, Дансюрюн династияның баштыңы мен. Шупту 7 кижи, оларның 3-ү истекчи: юстицияның халажылгада капитаны Дондук-оол Дансюрюн, юстицияның халажылгада подполковниги Октябрина Сат, юстицияның улуг лейтенантызы Чодураа Март-ооловна. База полицияның халажылгада полковниги Далаа Хертекович, милицияның халажылгада майору Март-оол Хертекович, полицияның халажылгада майору Оксана Дондук-ооловна, полицияның улуг лейтенантызы Адыгжы Март-оолович.

Кижи бир-ле чүвени чедип алырын күзеп, кызымак, сундулуг өөренир болза, күзелин ыяап-ла чедип алыр дээрзинге бүзүрээр мен.
Кезээде өөренип чоруурун, чуртталгада бүгү-ле чүвеге топтуг, чурумнуг, ак сеткилдиг, кижизиг болурун аныяктарга чагыдым.

/ Дондук-оол ДАНСЮРЮН, юстицияның халажылгада капитаны.

"Шын" 2023 чылдың апрель 5 №24

#Шынсолун #Тыва #ТываРеспублика #ШынныңПочтазы #ИХЯ #ИстелгеСалбыры