Удуртукчу-биле интервью
Эрткен чылдың ноябрь айда Чөөн-Хемчик кожууннуң Төлээлекчилер хуралының сессиязынга үш кордакчыларның аразындан Алексей Чанзанович Тюлюш чагырга даргазы албан-дужаалга томуйлаткан. Бистиң корреспондентивис чаа ажылдап эгелээн удуртукчу-биле ужуражып, чугаалашкан.
– Алексей Чанзанович, бирги айтырыг билдингир —хой оолдаашкыны болур. Бо чымыштыг ажыл-иш колдуунда февраль, март айларда эгелей бээр болгай. Силерниң кожууннуң көдээ ажыл-агый эргелелиниң тускай эртемниг специалистери - мал эмчилери, зоотехниктер бо чылын чаш малдың баш санын, өзүлдезин кайы хире камгалап алыр сорулгалыг ажылдап турарыл?
– Чөөн-Хемчик кожууннуң көдээ ажыл-агыйларында январь 1-ниң байдалы-биле 60 муң 776 баш төрүүр өшкү, хой бактаап турар. Ооң иштинде, 623 баш кошкарны, 507 баш хунаны сула эдериштирилгеже октябрь айда көдээ ишчилеривис салган, ооң иштинде “Аныяк өг-бүлеге – кыштаг” губернатор төлевилелиниң киржикчилеринге 273 кошкарны тускайлаан.
Мал оолдаашкынының кидин түлүк үези март айның ортан үезинде эгелээр. Бо хүннүң байдалы-биле чамдык хуу ажыл-агыйларда хой оолдаашкыны эгелей берген. Кожууннуң көдээ ажыл-агый эргелелиниң талазындан чаш хураганнарның тыртар аарыынга удур тарылганы чоруда берген болгаш, вакциналар четчир кылдыр хандыртынган. Бо чылын план езугаар бүгү хевирниң ажыл-агыйларындан 54213 анай, хураганны онча-менди камгалап алыр кылдыр сорулга салдынган, азы 80 хуу өзүлдени манап турар бис.
– Бо чылын Чөөн-Хемчик кожуунга хар улуг болган бе, малчын кыштагларже орук-чирик айтырыглары, мал чеминиң курлавыры четчир шаа-биле белеткеттинген боор, суггарылга айтырыгларының дугайында чүнү чугаалап болур силер?
– Бо чылын мал кыштаглаашкыны хүр, онча-менди эрттип турар дээрге-ле, чылыг кыштың ачызы деп чугаалаар апаар, харның кылыны 10-12 см бедивейн турган болгаш, шээр, бода, чылгы мал одарга-ла хүнзедир оъттап турар болганындан, немелде чемгерилге улуг дыка негеттинмейн турар.
Чаңгыс чүгле берге байдал Ийме, Баян-Тала сумуларга болган. Февраль 12-де чаңгыс хүн дургузунда чагган харның кылыны 30-35 см четкен болгаш, кыштагларже орук-чирик дугланган. Кожуун деңнелинге ук айтырыгны сайгарып, чугаалажып, улуг техниканы оруктарны ажыдары-биле бадырган бис. Ооң түңнелинде, 30 хире кыштагларже оруктарны аштап- арыглаан.
Хар чагган девискээрлерде малчыннарның белеткеп алган сиген-ширбиили малды хүр кыштадырынга четчир. Кожуун девискээринде 4 инженерлиг, 3 арат суггарылга четкилери бо хүнде ажыглаттынып турар. Ниити суггартынып турар шөлдеривис хемчээли 1532 гектар. Колдуунда мал чеминге ажыглаар тараа культураларын ажыл-агыйларывыс тарып, олуртуп турар.
2018 чылда Хемчик суггарылга четкизин чер кадастр учедунга тургускаш, унитарлыг бүдүрүлге «Улаанбырага» кожуун мурнундан дамчыдып бергеш, төлевилел-смета документилерин кылдырткаш, күрүне хыналдазының чөптүг бадыткалын кожуун чагыргазы алган. Суггарылга четкизиниң башкы суг дозуушкунунуң капитал септелгезин бо чылын кылып эгелээри-биле хемчеглерни ап чорудуп турар.
– Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң саналдап, идип үндүргени «Чаа сорук” деп губернатор төлевилелиниң сайгарылгазы бо хүннерде чоруп турар болгай. Силерниң кожуундан каш кижини шилип алганыл?
– Бо төлевилелге Адаларның, Херээженнерниң хөй-ниити организациялары болгаш хоочуннарның чыыжынга чоннуң соңгуп, шилип алганы езугаар төлептиг киржикчилерни илередип, шилип алган бис. Ынчалдыр, Чыраа-Бажы, Чыргакы, Хорум-Даг, Шеми, Хөндергей, Теве-Хая, Ийме, Баян-Тала, Хайыракан, Бажың-Алаак болгаш Чадаана хоорайдан тус-тузунда ийи-ийи, ниитизи-биле 24 кижи киржир болган.
– Чөөн-Хемчик кожуунда социал объектилер тудуглары кайы хире чоруп турарыл, көдээ клубтар, школалар, уруглар садтарының оран-савазы четчир бе?
–Бистиң кожуунда садик назылыг уругларның ниити саны – 3656. Оларның иштинде, садиктерде турар чаштарның саны 2034.
Оочурда турар уруглар саны-517. Бо дээрге чүгле Чадаана хоорайда оочурда турар уруглар саны-дыр. 1000 ажыг уруглар кайда-даа хаара туттунмаан болуп турар. Ынчангаш, хоорайга чаа садик тудары чугула болуп турар.
2019 чылдың апрель айда "Хээлер" уруглар садынга кожууннуң боттарының акша-төгерии-биле немелде 3 бөлүктү ажыдып, 75 уругну ында тургускан,ынчалза-даа оочурда уруглар саны ам-даа кызырылбаан,харын-даа оон 3 хууга көвүдей берген. Бо айтырыгны шиитпирлээр дээш, Тыва Республиканың Чазаа-биле хемчеглерни ап чорудуп турар бис.
– Россия Федерациязының Президентизи В. В. Путинниң Федералдыг Хуралга Айыткалында 1-4 класстарны изиг чем-биле хандырары деп айтырыгны канчаар шиитпирлээр бодап тур силер?
– Бо хүннерде кожуунда 15 школа бар. Ында ниити 4242 өөреникчилер санадып турар. Келир өөредилге чылында 1-4 класстарның өөреникчилери болур шупту 2010 кижини изиг чем-биле хандырар сорулга салдынган. Баш удур санаашкыннарны чорударывыска, аңаа бир айда ниитизи-биле 120 муң 600 рубль чарыгдаттынар болду.
Эге класстарның өөреникчилерин изиг чем-биле хандырарынга берге бир айтырыг – Тыва Республикада Хереглекчилерниң эрге-ажыын камгалаар эргелелдиң негелделерин күүседири. Столоваяларда аъш-чем кылыр дериг-херекселдерни четчелээри чидиг айтырыг болур. Чүге дизе, чамдык суурларның школаларында аъш-чемни печкада кылып, белеткеп турар, а ол санитар-эпидемиологтуг (санпин) негелделерге дүүшпес.
Электрилиг плиталар, эът тыртар машиналар, аъш-чем белеткээр шкафтар, эът, сүт продуктуларын шыгжаар улуг соодукчулар, стол, сандай дээш оон-даа өске дериг-херекселдерни четчелээри чугула.
– Четтирдивис, Алексей Чанзанович, силерниң чымыштыг ажыл-ижиңерге чедиишкиннерни күзедим.
–Силерге база улуу-биле четтирдим.
Интервьюну Мерген Ондар белеткээн.
#Шын