Човулаңның дөвүнчүүнде

Турум чурттаар чери чок кижи, орустап – "лицо без определенного места жительства" дээр. Хурааңгайлаарга, БОМЖ. Тывалап-даа, бомж деп турар бис.

30 чыл бурунгаар Тыва Республиканың Чазааның социал ажылдакчылары Кызыл хоорайда бомжтарның тодаргай санын адап, кандыг хемчеглер алдынып турарын хуралга илеткеп турган чүве. Ол кайыын тодаргай сан-чурагай турган деп, янзы-бүрү албаннарның бергени сан-чургайларны бир специалист хурааңгайлааш, берген хире. Ам ол сан өскени билдингир, ук социал илерээшкин-биле демиселдиң арга-хоргалары база, эрткен үелерге көөрде, өскерилгени чугаажок. Бир кезек үеде Кызыл хоорайның чагырга чери, полиция болгаш хөй-ниитижилер, а ол ышкаш эмчилер турум чурттаар чери чок кижилерни хынап, учетка ап турган. Оларны халас аъш-чем-биле көгүдүп тургаш, ай дургузунда 127 бомжту илереткен, оларның 58-зиниң чурттаар оран-савазы бар-даа болза, хоорай кезип тояап, диленип чорууру тодараан, 69 кижи ёзулуг бажың чоктар. Кызылдың мэриязының парлалга албанының ынчан дыңнатканы-биле алырга, бомжтарның хөй нуруузу (41 кижи азы 59,4 хуузу) эр кижилер болган. Эр улустуң ортумак назыны — 43,1 хар, а херээжен улустуң — 40,9 хар. Илереттинген бомжтарның 47-зи — Тываның кожууннарының чурттакчылары, 4 кижи Россияның өске регионнарындан, а бирээзи Украинадан келген болган. Оларның 28,8 хуузу мооң мурнунда шииттирип чораан, инвалид болган азы хоочурап аараан кижилер. Хөй кезии уруг-дарыглыг.

Турум чурттаар чери чок апарганының чылдагаанынга байысааткан хамаатыларның 28,8 хуузу шииттирип чорааны, 21,7 хуузу өг-бүлениң чидиг айтырыглары, 20,3 хуузу чурттаар оран-савазын орнап азы садып тура мегелеткени, 24,6 хуузу амы-хуунуң шилилгези кылдыр адаан. Мегелеткен улустуң 10,1 хуузу уруглар бажыңнарын дооскаш, бажың-балгат-биле хандыртынмаан кижилер болган. Оларның ортузунга чоруттунган шинчилелдер чүгле 30 хире ындыг кижилер амыдыралдың бо берге байдалындан үнер оруктарны дилеп чоруурун илереткен.

Кызылдың кудумчуларында амыдыралдың дөвүнчүүнге келгеш, тояап, диленип азы тыптынып алганы бичии акша-кокшулу-биле арагалап, бок чукшуп чоруур кижилерниң тодаргай санын корум-чурум камгалаар органнар-даа, ындыг кижилерге амыдыраарынга дузалажып турар хөй-ниити организациялары-даа огулуг билбес.

Кызыл хоорайда “Поддержка” (Деткимче) республика төвүнүң парлалга секретары А. Салчактың чугаазы-биле алырга, амгы үеде найысылалда турум чурттаар чери чок кижилерниң саны ийи чүс ажыг. Бүдүн республикага хамаарыштыр сан-чурагайлар ында чок болду, ону чер-черлерде албаннардан айтырганы дээре деп харыылады. Моон алгаш көөрге безин, бо айтырыгның талазы-биле чаңгыс аай удуртулганың чогу көстүп турар. Албан-организация бүрүзү бодунуң аайы-биле хөделип чоруп турар: чагырга чери аңгы, иштики херектер органнары бир аңгы, янзы-бүрү төптер, ачы-дуза чедирер органнар, социал албаннар бир аңгы дээш баар. Ынчангаш сан-чургайларның аңгы-башка, чаңгыс аайланчак эвес болуп турарының чылдагааны ында.

Шаанда “бомж”, “бич” деп сөстер дыңналыр эвес, харын-даа ону билбес турган чыгыы. Ооң орнунга “маңгысталчак амыдыралдыг” деп термин калбак ажыглалга турган. Бомжуларга хамаарыштыр алырга ындыг, харын-даа РСФСР-ниң Кеземче хоойлузунда 1960 чылдың октябрь 27-ден эгелеп, улус-чоннуң ортузунга “тунеядство” — “маңгысталчак амыдырал” деп тускай чүүл тыптып келген. Аңаа дүүштүр ажыл кылбас, тояанчы, арагачы, чаңгыс сөс-биле чугаалаарга, маңгысталчак амыдыралды тудуп чоруур кижини эмнелге-күш-ажыл профилакторийинге ийиден дөрт чыл чедир шиидип турду. Күш-ажыл-биле эмнеп турганы ол-дур ийин, а арагачыларны аңаа шын-на сеткили-биле эмнеп турган. Моон алгаш көөрге, ындыг илерээшкин эрткен чүс чылдың алдан чылдарының эгезинде нептереңгейжээн турган хире. Ол “шүүрнү” тывалар база көрүп, кежинге аарышкылыы-биле ожаап, шыдажып эрткен. Чеже хире кижи ол “шүүрнү” эртпээн дээрил. Оларның аразында ёзулуг арагачылар-даа, ажыл кылбайн, ыңай-бээр көжүп, тояап чоруп турарлар-даа, бир шагда ат-сураглыг чораан спортчулар-даа, чогаадыкчы интеллигенцияның төлээлери — чогаалчылар, журналистер, композиторлар, чурукчулар, артистер-даа хөй.

Эрткен болгаш амгы үени деңнештирип олурарга, бо социал илерээшкинниң дөзүнде биеэги-ле чылдагааннар чаштынган: ада-иелерниң болгаш ажы-төлдүң, чоок кижилериниң аразында эптеш чок харылзаа-хамаарылгалар, шимчевес өнчү-биле холбашкан хөделиглер, кижилерниң амыдыралдан хөңнү калганы дээш оон-даа өске.

Бо социал илерээшкинниң республикада калбарып олурарын көргеш, 30 чыл бурунгаар Тываның Чазаа маңаа эмнелге-күш-ажыл профилакторийин катап тургузарының айтырыын шыңгыызы-биле көдүрүп, аңаа херек хөреңгилерниң тускай санаашкыннарын чорудуп турду. Бии-Хемниң ол үеде каш-ла өреге арткан кара хөрзүннүг Хадың суурунуң баазазынга, Каа-Хемниң база-ла кара хөрзүннүг Белбей деп чериниң бир шагда суур турган черинге ындыг профилакторийни тудар болза ажырбас деп специалистер санап турган. Хадың суурга хамаарыштыр алырга, мында байдал черле чүгээр, кожуун төвү-биле аргыжып-харылзажыр орук-чириктиг, электрижидилге бар, чер айтырыы колдуунда шиитпирлеттинген, хос оран-сава эңдерик. Белбейге профилакторий тударының айтырыы чогуй берип болур турган. Кол-ла чүүл – акша-төгерик айтырыы. 1990 чылдарда акша-төгерик талазы-биле берге турганын чугаалап-даа канчаар. Мооң ужун ук чаагай төлевилел боттанмайн барган чүве. Оон башка бөгүнгү байдал шала өске турары чугаажок. 30 чылдарның дургузунда черле өскерлиишкиннер тургай-ла, тараа, картофель, ногаа аймааның өстүрүлгезиниң, ажыл чок кижилерни хаара тударының, чаа ажылчын туруштарның, эде өөредилгениң айтырыглары шиитпирлеттинген тургай.

Амдыы дээрезинде янзы-бүрү албан черлери бодунуу-биле хөделип турар деп үстүнде каксы демдеглээн бис. Ниити удуртулга-башкарылга айтырыы хожудап турар байдал бар. Эрги шагның эки үлегер-дуржулгаларын ап, амгы үениң чаа депшилгелиг чедиишкиннерин немеп тургаш, бо чидиг айтырыгга бурунгаар базымнар кылыры эргежок чугула.

Артур ХЕРТЕК.

Чурукту интернеттен алган.