| Логопедтиң сүмези |
Бичии уругнуң чугаазы колдуунда улуг улус-биле аразында харылзаазының түңнелинде сайзыраар. Ынчангаш улуг кижилерниң чугаазы уругларга үлегер болур ужурлуг. Уругну кижизидип тура, ооң чаптанчыг чугаазының аайы-биле чаптап, сөстерни чассыды адап турарывыска, бичии кижи ынчаар адаар сөс-түр деп билип алыр. Ынчангаш чассыды чугааланыр чорук оон тыптыр. Улуг улус-биле чугаалажып тура, бичии уруг тодаргай чүүлдерни билип алыр. Чугаа сайзыралы чаш кижиниң психиказының сайзыралынга ужур-дузалыг. Уругнуң чугаазы шын, байлак болган тудум-на, ооң амыдыралче көрүүшкүнү ханы болур. Ол бодалдарын хостуг болгаш долу дамчыдып шыдаар, ооң эш-өөрү болгаш өске улус-биле харылзаалары калбарып, ниити сайзыралы бедиир.
Угаан-медерелдиң, мага-боттуң шын өзүлдезинге болгаш чугааның шын хевирлеттинеринге үе улуг ужур-дузалыг болганда, ооң эргилдезиниң солуттунмас дес-дараалашкаан уругларга ханызы-биле билиндирери чугула. Уругнуң угаан-медерелиниң, сагыш-сеткилиниң чүве билип база шиңгээдип алырының онзагайларын чугаа сайзыралынга база ажыглаары чугула. Чүге дизе кадык организмниң чогуур үезинде шиңгээдип алыры дег чугула билиглерни үезинде билиндирбес болза, ол чүүл уругнуң оон ыңай угаан-медерелиниң өзүлдезин саададыр.
Янзы-бүрү чылдагааннарның уржуундан дыл-домаа үе-шаанда чогуур деңнелинге чедир сайзыраваан уругларның хөй кезии ол четпезин улуг дүвүрел-биле ишти-хөңнүнге бүдүү эдилеп чоруур. Чугаазы чедир сайзыраваанындан эш-өөрү-биле харылзаа тутпас, кичээл үезинде харыылавас, хөй улус аразынче кириксевес, олардан оспаксыраар апаар. Бо чорук оон ханылаза, уругнуң өөредилгезинге сонуургалын кошкадып, ниити билиин чавызадыр болганындан бижимел чугаазынга база улуг салдарны чедирер.
Бо бүгүнү эдип алыр дизе, янзы-бүрү аргаларны, оюннарны ажыглап тургаш, уругнуң сөс курлавырын байыдып, чугаазын сайзырадып алыр. Чижээлээрге, «Хуулгаазын шоодайжыгаш» деп оюн. «Хуулгаазын шоодайжыгаштың» иштинге янзы-бүрү бичии хемчээлдиг ойнаарактарны суп алыр. Бөдүүнү-биле ол ойнаарактарны уругларның ынак чигирзиг шоколады «Киндер сюрприз» иштинче суп ап болур.
Оюнну ойнадыр мурнунда кандыг хевирлиг кылдыр ойнаарын тайылбырлап бээр. «Хуулгаазын шоодайжыгаштың» иштинче холун суккаш, ойнаарактарны өйдүктүр тутпушаан, бир ойнааракты шилип алыр. Уштуп эккелген ойнаараан тайылбырлап чугаалаар. Чижээлээрге, койгунну уруг шилип алган дижик, тайылбырлап чугаалаар. «Койгун — черлик дириг амытан. Ол арга-арыгга чурттаар. Койгун хүндүс дайзыннардан чаштынар, а хүн ажып чорда, чемиш дилеп халыыр. Чылдың үелериниң аайы-биле «тонун» солуур. Кышкы үеде койгун ак өңнүг «тонну» кедер. Чүге дизе бодунуң дайзыннарындан камгаланыр дээш, ак харга дөмей апаар. А часкы үеде куу өңнүг «тонун» кедер, оът-сигенге дөмейлешкек кылдыр. Чиир чемижи – часкы, чайгы үелерде ногаан оът-сиген. Күскү үеде чадаң ыяштарның бичии-бичии бүрүлерин чиир. Кыжын янзы-бүрү теректерниң болгаш чадаң ыяштарның картын чиир амытан.
Уруглар колдуунда-ла койгун, кодан, тоолайны ылгап шыдавайн баар. Ынчангаш уругнуң чугаазын сайзырадыр, словарь составын бедидер сорулгалыг ажылдап турар болганывыста, башкы уругларга немелде тайылбырны чорудары артык эвес. Чижээлээрге, “койгун” деп аттың утка-дөзү “хойуган” деп сөс-биле дөмей хевирлиг. Орус дылда “заяц-беляк” деп очулдурар. Кышкы үеде кежиниң дүгү агара бээр. Койгуннуң төлү төрүттүнерге, кежи дүктүг, караа ажык болур.
Оон аңгыда стол кырынга ойнаар оюннарның бирээзи «Угаанныг кубиктер» дузазы-биле уруглар хары угда 3 чүүлге өөренип алыр. Бирээде, «Угаанныг кубиктер» дузазы-биле слогтарны, сөстерни, домактарны тургузуп, номчуп өөренип алыр. Ийиде, дүрген бижилгезин сайзырадыр тускай тренажёр дузазы-биле дүрген болгаш үжүктерниң шын бижилгезин өөренип алыр. Үште, саннарны кадып, казып өөренип алыр аргалыг. «Мозаика» — уругларның салааларын сайзырадыр. Янзы-бүрү дүрзүлерни тургузар, өң аайы-биле чыыр дээш оон-даа өске. Чинчилерни, өөктерни хендирге өң-чүзүнү-биле, улуг-биче хемчээлиниң аайы-биле дизип чыыр. Уругнуң өңнер сактып алырынга база дузалаар. Улуг-биче хемчээлдерни өөредир. Бо арганы ажыглаарга, идиин шидип, өөк өөктеп шыдавас уругларга база ажыктыг бооп турар.
Уругнуң салааларының баштарында нерв системазы бар болганда, баш мээзиниң эки ажылдаарынга бо аргаларны ажыглаары улуг ажык-дузалыг база дыл-домак сайзыраар дээрзин утпаза чугула.
/ Долбан ОНДАР, Кызылдың 20 дугаар школаның логопед башкызы.
Чуруктарны авторнуң архивинден алган.
“Шын” №44 2025 чылдың ноябрь 13