Чуманы болдурбазы-биле

Кызыгаар чоогунда чыдар кожуун, сумуларның девискээринге өрге-күжүген, тарбаганнар аразынга чума аарыы бо-ла илереттинип келир. Бир эвес аарыг амытаннарга дээп, эъдин чиир болза, кижиже халдай бээриниң айыылы улуг. Аарыг өрге-күжүгенге, тарбаганга дээп, оларның эъди-кежин союп, бузуп турар үеде холун кезип алган таварылгада, балыгже чуманың вирузу дораан кире бээр. Ук аарыг дыка дүрген нептереп, долгандыр кижилерже халдай бээр дээрзин эпидемиолог эмчилер тайылбырлап турар. Ол ышкаш чедир хайындыртынмаан тарбаган эъдин чиирге, база чума аарыы кижиже халдай бээр.

Чумага удур ажылдап турар специалистер ук девискээрниң өрге-күжүгенинден анализтерни алгаш, Иркутск хоорайже чума бар-чогун илередири-биле чорудуп турар. 10 өрге-күжүгенниң аразындан 3–4 амытанда чума бары илереттинип келир дээрзин эпидемиолог эмчилер демдеглеп турар.

Чуманың нептереп болгу дег айыылдыг девискээрлеринге Тес-Хем кожууннуң О-Шынаа сумузу болгаш Деспен деп чер хамааржыр. Ук аарыгны болдурбазы-биле үстүнде айыттынган девискээрлерниң чурттакчыларынга тарылга ажылдарын Тес-Хемниң төп эмнелгезиниң эпидемиолог эмчилер бригадазы Буян Маадыр-оол, Милана Бумбажай, Оюмаа Санчат олар ажылдап эгелей бергеннер. Оон аңгыда, Арга-арыг ажыл-агыйының, Онза байдалдар яамызының, Тес-Хем кожууннуң төп эмнелгезиниң сумуларже, малчын турлагларже доктаамал үнүүшкүннер кылып турар эмчилерни чумага удур тарыыры албан негеттинип турар. Кожууннуң төп эмнелгезинден аңгыда, О-Шынаа сумузунда чумага удур база бир бригада ажылдап турар. Кожуунда ук аарыгга удур ниитизи-биле 2 бригада ажылдап турары ол. О-Шынаа болгаш Деспенниң девискээринде ниитизи-биле 328 кижини чумага удур тарыыр сорулга салдынган. Оларның 72-зи бичии уруглар, 256-зы улуг улус. Тарыдар улустуң 80 хуузу Деспен деп черде, а артканы О-Шынаада болуп турар.

Аарыгны болдурбазының эң-не бүзүрелдиг аргазы – чумага удур тарылганы чурттакчы чонга чорудары деп санаттынып турар.
Чумадан камгаланырының бир аргазы – чонга ук аарыгның айыылының дугайында тайылбыр ажылын чорудары. Тарылга ажылы чорудуп тургаш, база өске-даа үелерде Тес-Хем кожууннуң эпидемиолог эмчилер бригадазы чонга лекцияларны, чугаалажыышкыннарны эрттирип турар. “Чумадан аарывас деп бодаар болза, өрге-күжүген, тарбаганга дээп, ону тутпас, оларның эъдин чивес болза эки. Боттарывыстың кадыывысты камнап, чогуур дүрүмнерни сагып көрээлиңер” – деп, Тес-Хем кожууннуң төп эмнелгезиниң эпидемиолог эмчизи Буян Маадыр-оол кыйгырыгны салган.

Чурттакчы чонга тайылбыр кылыр мурнунда, бир дугаарында, эмчи кижи ооң дугайында билиглер-биле чепсегленген болуру чугула. Ынчангаш Тес-Хем кожууннуң төп эмнелгезиниң эпидемиолог эмчилер бригадазы 2021 чылда Моол Республиканың эмчилери-биле кады өөредилгени база эрткен. Аңаа аарыг кижи тыпты берген таварылгада аарыгның демдектерин шын илередирин, чүнү канчаарын базым санынче шуптузун өөреткен. Оон аңгыда, Тес-Хемниң эпидемиолог эмчилеринге чумадан камгаланыр костюмну канчаар шын кедерин, аараан кижиниң өрээлин аарыг улаштыр таравазы-биле, канчаар аңгылаарын, дериирин өөреткен. Олар бир чылда ийи катап билиг бедидер курстарны база эртип турарлар.

Эпидемиолог эмчилерден аңгыда, мал эмчилери, тус черниң чагыргазы, ОБЯ, полиция ажылдакчыларын база айыылдыг байдал тургустунуп келген таварылгада чүнү канчаарын өөредип турар.
Чумадан аарый бергенин канчап билип калырыл деп айтырыгга Тес-Хем кожууннуң эпидемиолог эмчизи Буян Маадыр-оолдуң тайылбыры мындыг: “Бирээде, эът изиир, сулараар, шагзыраар, бестер ыжар. Тываның девискээринде бес чумазының эът-кешке шивишки үнер хевири, өскээр чугаалаарга, “бубонная чума” бар болуп турар. Шивишки бүрүзү база аңгы болур. Ону чүгле инфекционист эмчи тодарадыр. Ук аарыгны эге чадазында илереткеш, эмнеп кааптып болур, а кажан үезин эрттирип алыр болза, ол кончуг айыылдыг”.