Тудуг төлевилелдери
Тыва Республиканың Чазааның ноябрь 5-те Аппарат хуралынга регионга 2024 чылда тудуг сезонунуң баш бурунгаар түңнелдерин сайгарып чугаалажып турда, хөй квартиралыг чуртталга бажыңнарының тудуу, 2023 чылдыынга деңнээрге, бо 2024 чылда барык 2,1 катап көвүдээнин демдеглээн. Бир эвес 2023 чылда 172,7 муң дөрбелчин метр шөлдүг хууда чуртталга бажыңнарын ажыглалга киирген болза, бо чылда 323 муң дөрбелчин метр шөлдүг хууда чуртталга бажыңнары ажыглалга кирер.
Кызыл хоорайда чуртталга бажыңнарының тудуун кичээнгейлиг хайгаарап турган кижилер 4–5 чыл бурунгаар чаа туткан бажыңнарны хоорайның чылыдылга четкизинге кожары нарын турганын эскергеннер. Ооң чылдагааны — Кызылдың чылыг-энергетика төвүнүң күчүзүнүң чаа бажыңнарны чылыг-биле хандырарынга чедишпези. Федералдыг болгаш регионнуң эрге-чагыргалары, ажылы аңаа хамаарылгалыг яамылар чылыг-энергетика төвүнүң күчүзүн күштелдирер талазы-биле хемчеглерни шыдаар шаа-биле ап турганын демдеглээр апаар. Ооң түңнелинде Кызылдың чылыг-энергетика төвүнүң күчүзүн 2019 – 2020 чылдарда элээн улгаттырган. Чогум-на ынчан Тыва Республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң хууда программазын ажылдап кылырының дугайында айтырыг көдүрлүп келген. Ылаңгыя Кызыл хоорайның чурттакчыларын чуртталга бажыңнары болгаш квартиралар-биле хандырарын хире-шаа-биле шиитпирлеп болурунуң байдалы ынчан тыптып келген. Республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң хууда программазының күсели-биле Тывага федералдыг төптен баштайгы акша-хөреңгиниң хөй кезиин чуртталга бажыңнарының тудуунга салган. Тыва Республикага чуртталга бажыңнарының тудуунга элээн хөй акша-хөреңгини федералдыг төп киирип эгелээрге, ол акша-биле тудугларны тудар, боттарының акша-хөреңгизин аңаа немей салып болур тудуг компаниялары республикага көстүп келгилээн. Тус черниң «Восток» КХН, «Энергострой» КХН дээш өске-даа тудуг организацияларының бүдүрүлге ажыл-чорудулгазы база идепкейжээн.
Тывага чуртталга бажыңнарының тудуунга федералдыг төптен саң-хөө деткимчези көвүдээрге, микрорайоннарны комплекстиг тударынга арга тургустунган. Ынчангаш «Спутник», «Полигонный», «Иркутский», “Мөңгүн” микрорайоннарның комплекстиг тудуг төлевилелин ажылдап кылган. Россияның Президентизи Владимир Путин сентябрь 2-де Тывага кээп чорда, Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг Кызылга тудар микрорайоннарның төлевилелдери-биле таныштырган.
Найысылал Кызыл хоорайның мурнуу талазында девискээрге совет үеде туткан, чоннуң “Шанхай” деп адай бергени, сырый ыяш бажыңнарлыг квартал тус черниң эрге-чагыргазының “караанда чыртак” дег болган турган. Бо кварталда эрги бажыңнарың байдалы, оларның чурттакчыларының хомудалдары янзы-бүрү массалыг информация чепсектериниң “ойнаштыг” темазы апарган.
“Мөңгүн” микрорайонну комплекстии-биле тудуп кирипкен чылдагааны чүгле үстүнде айытканывыс чүүлдер эвес. Совет үеде-ле бо кварталдың орнунга чаа микрорайонну тудуп үндүрери Кызыл хоорайның чиңгине төлевилел планынга чуруттунган. Ону массалыг информация чепсектеринге көргүзүп-даа турган. “Шанхайның” чоогунда совет үеде туткан хөй каът чуртталга бажыңнары — ол планны боттандырып эгелээнинге херечи. Ынчалза-даа Совет Эвилелинге “чаартыышкыннар”, “эде тургустунуушкун”, сөөлүнде барып, ССРЭ-ниң буступ дүшкени найысылал Кызыл хоорайның ынчангы чиңгине төлевилел планын боттандырар арганы бербээн.
“Шанхайны” чок кылыр, аңаа чуртталга бажыңнарын тудар талазы-биле ажыл 2021 чылда херек кырында шуудаан. Чурттаары айыылдыг апарган бажыңнарның чурттакчыларын чаа бажыңнарже көжүрериниң программазы болгаш Тыва Республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң хууда программазының акша-хөреңгизи-биле “Шанхайда” бажыңнарның чурттакчыларын чаа бажыңнарже көжүрүп, эрги бажыңнарны бузуп, оларның турган черин аштап-арыглап, амгы үениң кварталын тудуп үндүрер девискээрни белеткээн.
“Мөңгүн” микрорайонда амгы үеде чуртталга бажыңнарының болгаш социал ужур-дузалыг объектилерниң тудуу шалыпкын чоруп турар деп болур. Бо микрорайоннуң тудуу доозулбаан, ынаар чурттакчылар көжүп кирбээн шаанда, чогум черле кандыг девискээр дээрзи кижи бүрүзүнге тодаргай эвес болуру чугаажок. “Мөңгүн” деп чараш аттыг чогум черле кандыг микрорайонул ол?
“Мөңгүннүң” ниити шөлү 20 га хире. Бо хире девискээрге ниитизи-биле 3555 квартираларлыг чаагайжыды туткан хөй каът бажыңнарны тудуп турар. Аңаа 6 муң хире кижи чурттаар. Бажыңнарның бедии база аңгы-аңгы: 6, 8 болгаш 9 каът. Оларның бирги каъдынга садыглар, кафелер, мастерскаялар, офистер турар. Ол дээрге микрорайоннуң чурттакчыларынга сайгарлыкчы ажыл-херээн ажыдып алырынга, ажылчын туруштарны ажыдарынга дөгүм боор. Микрорайоннуң иштии девискээринге үш уруглар садын, 825 олуттуг школаны, уруглар ойнаар шөлдерни тудары көрдүнген. Уруглар ойнаар шөлдерни, олар кылаштаар, маңнаар оруктарны тускай чымчак материалдар-биле шывар. Бо микрорайоннуң уругларынга айыыл чок, чурттакчыларынга ыңай-бээр чадаг аргыжарынга, дыштанырынга эптиг болзун дээш, автомашиналар тургузар шөлдерни бажыңнарның артыы талазынга тудар.
“Мөңгүннүң” иштики болгаш даштыкы девискээринге оът-сиген болгаш чечектер, ыяштар тарып, ону ногаанчыдарынга таарымчалыг байдалды баш бурунгаар тургузары-биле, суггарылга системазын шөйүп чорудар, кудумчу архитектуразының биче хевирлерин тургузар черлерни баш бурунгаар кылыр.
Чаа микрорайонда чаагайжыды туттунган хөй каът бажыңнарга чурттакчы чон квартиралар ап болурунуң аргаларын ТР-ниң Чазаа чорудуп турар. Ийи хуунуң чиигелделиг ипотеказы-биле 2 355 чээлини хамаатыларга берген. Россия Федерациязының Президентизи Владимир Путин бо чылдың сентябрь 2-де Тывага кээп чорааш, бистиң республикага ипотеканың бо хевирин уламчылаарын деткээн. Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг Москваже ээлчеглиг ажыл-агыйжы сургакчылаашкын үезинде Россияның саң-хөө сайыды Антон Силуанов-биле ужурашкаш, ийи хуу чиигелделиг ипотеканы 2025 чылда Тывага боттандырарының арга-хоргаларын чугаалашкан.
Ш. МОҢГУШ.
Чуруктарны интернеттен хоолгалаан.
"Шын" №89 2024 чылдың ноябрь 20