Апрель 22-де Тываның В. Көк-оол аттыг Национал хөгжүм-шии театрынга Виктория Хомушкунуң бижээни “Тын!” деп шиизиниң хааглыг көрүлдези болган.
Шиини тыва театрның литературлуг килдизиниң удуртукчузу Виктория Хомушку 2020 чылда бижээн. Ол үеде Анастасия Букреева биле Константин Федоровтуң “Тываның эгелеп чоруур авторларынга лаборатория” деп төлевилелинге киржип турган. Ооң соонда Виктория Викторовна ынчан орус дылда бижээни “Живи” деп шиизи-биле аңгы-аңгы чергелиг драматургтар мөөрейлеринге киришкеш, багай эвес үнелелди алган. Чижээ, 2021 чылда «Исходное событие – XXI ВЕК» деп V-ки улустар аразының амгы үениң драматургиязының хамаарышпас мөөрейиниң «Маленький принц» деп номинациязынче кордакчыларның кыска даңзызынче, «Ремарка–2022» улустар аразының чаа драматургия мөөрейиниң «Маленькая ремарка. Пьесы 12+» номинациязынче кордакчыларның узун даңзызынче кирген.
Шак мындыг мөөрейлерниң номинациязынче кирери безин белен эвес дээрзин эгелеп чоруур авторлар хамаанчок, элээн дуржулга апкан драматургтар эки билир. Ынчангаш тыва театрның сценазынга шиини тургузар деп шиитпир хүлээп алырынга ол база идиг болганы билдингир.
Театрның чогаадыкчы бөлүү шииниң “Живи” деп адын дорт очулдурбайн, “Тын!” деп адап алган. Шиини ТР-ниң алдарлыг артизи, театрның кол режиссеру Сайдаш Монгуш тургускаш, хөгжүм каасталгазын база ол кылган. Орус дылдан тыва дылче очулгазын Эрес Кол, чурук каасталгазын театрның кол чурукчузу Маңнай Хомушку шимеп тургускан. Бо чогаадыкчы бөлүк ол хүн чаа шиизин чалаткан уран чүүл чөвүлелинге дужааган.
“Тын!” деп шииде назы четпээн уругларның аразында хамаарылгазы, чааскаанзырал, ада-ие болгаш ажы-төл аразында билишпес чорук дугайында көргүзүп турар болганда, хааглыг көрүлдеге эксперттер кылдыр ТР-ниң эртем болгаш өөредилге сайыды Елена Хардиковага баштаткан психологтар, социал педагогтар чаладып киришкен. Ол ышкаш шииниң сайгарылгазынга культурология эртемнериниң доктору Айлана Күжүгет, журналистер болгаш өскелер-даа боттарының санал-оналын берип, чедер-четпестерин ажыы-биле чугаалааннар.
“БҮЗҮРЕВЕС МЕН!”
Чаа шииниң бир дугаар көрүкчүлериниң бодалдары удурланышкак болган. Башкылар ол шииде башкы кижиниң овур-хевирин көргүскенинге таарзынмаан. Ол ышкаш психологтуг байдалы эки быжыкпаан назы четпээн уругларга шии аар-дыр деп хүлээгеш, көрүкчүлерниң 12+ дээн хар-назы кызыгаарлаашкынын оон-даа улгаттырып алырын дилээннер. Шииже шуут уруглар эдертпейн, чүгле ада-иелери көөр болза эки деп база чугаалааннар. Ол аразында бир ава бодунуң назы четпээн уруунуң аажы-чаңын шииниң маадырындан танып кааш, уруунга шиини албан көргүзер дээнин дидим чугаалаан. А культурология эртемнериниң доктору Айлана Күжүгет шииде таарзынмаан чүүлдерин чидии-биле чугаалап, очулгазында, артистерниң эрттир ойнап турарында, сөс-домаанда дээш өске-даа чүүлдерин тайылбырлааш, Станиславскийниң “Бүзүревес мен!” дээнин ол катаптап каан. А журналист Ирина Качан сөөлгү каш чылдарда көрген шиилериниң аразында бо шиини эң-не тергиин деп үнелээн.
Шииниң сайгарылгазының соонда ооң автору-биле ужуражып, кыска интервьюну кылган бис.
– Кандыг-даа чаа шиини дужаап турда, ону хүлээри-биле чалаткан специалистерден эң-не дыңнаксанчыг эвес чүүл – “Бүзүревес мен!” деп түңнел дыңнаары деп бодаар мен. Силер ону канчаар хүлээп алдыңар?
– Бо шииниң көрүлдезиниң үезинде, бодумнуң аңаа киржилгемни уттупкаш, театровед көрүш-биле үнелеп көөрүн кызыткан мен. Бир талазында, автор кижи бижип каарга, улаштыр режиссер бодунуң көрүжү-биле шиини тургузар болганда, аңаа улуг киржилге турбас ужурлуг деп, бисти ынчаар өөредип турган. Бо шииде мээң чугаалаксаан иштики сагыш-сеткилимни режиссернуң ушта тыртып, улам күштелдиргенинге таарзынган мен. Репетиция үезинде шииде драма хөй турган, а дужаап турда, элээн комиктиг чүүлдер немежи берген чорду. Мында Всеволод Мейерхольдуң аргазын режиссернуң ажыглаанын эскердим. Ол дээрге шииге хөлүн эрттир чуртталга ышкаш ойнавас, театржыткан оюнну утпайн көргүзери-дир.
Бо шии сценаже үнген ийи дугаар бижээн шиим болуп турар. Баштайгызын Тываның күрүнениң ойнаар-кыстар театрының чагыы ёзугаар Надя Рушева дугайында “Дээр кезээде ай-биле арттар” (“И небо всегда остается с луною”) деп бижээн шиимге режиссер Айдыс Чадамба “Кезээде дириг” деп шиини салган. Ынчан база шыңгыы үнелелди Айлана Күжүгет берген. Харын-даа, театр делегейинден ырак, моон соңгаар шии биживес болза эки кижи-дир дээнин меңээ дыңнаткан. Чогум кандыг-даа чаа шии шыңгыы театр критиктериниң шүгүмчүлели чокка солун эвес болур. Ол харын эки чүүл деп бодаар мен. Моон-даа соңгаар улам күштүг ажылдаарынга улуг идиг-дир.
Бо удаада Айлана Калиновнаның өттүнүүшкүн, актерлар бүзүренчиг эвес ойнаан дээн чүүлүнге хамаарыштыр артык тайылбыр кылбас мен.
Ол дээрге эртемденниң хууда бодалы, эргези-дир. Чамдык ажыктыг сүмелерин черле өөренип көөр апаар. Шиини бижип дооскаш, чогаал талазы-биле шылгараңгай өске улуска база көргүзүп турган мен. Оларның дылың эки-дир, чиик, ам-даа бижиир болзуңза эки дээн бодалдары база меңээ кол. Сценада салдынган шии дээрге хөй кижиниң демниг кылган ажылы, ынчангаш мен ону үнелээр мен. Дужаалдада бичии чиг сценалар премьерага чедир быжа бээр дээрзинге чигзиниг чок. А башкыларның чугаалаан чамдык чүүлдеринге чөпшээрешпес мен. Ажы-төл интернет чок үелерде безин билип алыксаан медээни тып алыр турган, ылаңгыя амгы үеде.
Чуртталгада бар чүүлдерни чок деп мегеленир болзувусса, шын эвес апаар. Нарын, чидиг айтырыгларны көдүрүп, уран чүүл таварыштыр көргүзери дээрге, оларга эң-не айыыл чок арга. Аныяк-өскен берге болуушкуннарны боттарынга шенеп, кедип турбайн, ном, кино, театр таварыштыр көрүп, шын түңнелдерни кылыры кол. Ынчан амыдыралынга ындыг берге таварылга таварышса, чүнү канчаарын билир болурлар деп санаар мен.
ЭКИ ҮЕ АЛБАН КЭЭР
– Шииниң сюжеди канчаар төрүттүнүп келген ирги?
– Мен бодумнуң элээди назынымны дыка эки сактыр мен. Бо бижээн чогаалымда оон алган чүүлдер база бар. Чижээ, өг-бүле буступ дүжерин кежимге көрген мен. 12 харлыымда чээрби чыл чурттаан ада-ием чарлы берген. Ону дыка берге хүлээп эрткен мен. Бо шииде “Ачаң мени каапкан ышкажыл, силерни эвес” – деп, авамның ынчан биске чугаалап турган сөстерин киирген мен. Ол дээрге чуртталгада болур таварылгалар, оларны шын угаап, хүлээп алыры чугула. “Чуртталга ооң-биле төнмес. Бергелер эрте бээр, оон-даа эки үе чедип кээр, бүзүре!” – дээн бодалымны илередиксээн мен. Шиини бижип турумда, маадырларым уруглар чурттап эгелээн ышкаш болу берген. Чайгаар-ла холум боду бижип турары-биле дөмей бижиттингир болган. Ийе, мындыг сюжеттиг кинолар хөй. А бо шииде кандыг-даа өттүнүүшкүн чок, бүдүнү-биле бодумнуң бажымга төрүттүнген сюжет-тир. Ийи неделя дургузунда бижээн шии чүве.
– Шииде бижээниңер өлбес ужурлуг маадырны режиссер “өлүрүп” каапты. Ону чүү деп бодаар-дыр силер?
– Ол режиссернуң шиитпиринге чөпшээрешкен мен. Чүге дээрге ынчаар чонга чедингир болур чадавас. Оон аңгыда, мээң бодалдарымда шииниң маадыры соок, кончуг каржы Оксананы режиссер шала чымчадыр көргүстү. Ону база сонуургадым.
– Чогаал бижииринче сонуургал силерге кажан тыптып келгенил?
– Школага ортумак класстардан-на шүлүктер, кыска чечен чугааларны шенеп эгелээн мен. “Сылдысчыгаш” солунга бо-ла үнүп кээр турган. Оон улуг класстарга кээримге, бир катап Борис Ондар деп башкывыс калбак чогаал бижиирин сүмелээн. Ынчан шору көскү болган ажылым болза, “Кээргенчиг ынакшыл” деп бижээн чечен чугаамны 1996 чылда “Шын” солунга үндүрген. Башкым ол талазы-биле уламчылаарын ыйыдып турган кижи. Боду сөөлүнде “Шынга” корреспондентилеп ажылдап турду ийин.
– Бо хүнде театр уран чүүлүнде ажылдап чоруур шилилгеңерни шын деп бодаар-дыр силер бе?
– Школа дооскаш, журналист болуксаан күзелим боттанмайн барган. Тывадан ырадыр өөренири ынчан берге турган. Кызылдың уран чүүл училищезиниң библиотекарь салбырын дооскаш, улаштыр ТывКУ-нуң филология факультединче өөренип киргеш, дөрт дугаар курузунга чедир өөренгеш, Санкт-Петербургтуң Театр академиязынче өөренип чорупкан мен. Хенертен ындыг шиитпир кылырынга ам өөм ээзи Маңнай-биле таныжып турган үевис чылдагаан болган. Ол чурукчу болган, мен театровед-менеджер талазы-биле дооскан мен. Бо мергежилимге сонуургалым чылдан чылче улам күштелип, театрдан өске черлерге ажылдап-даа турган үелеримде дөмей-ле театр кезээде мени бодунче чыыра тырта бээр болган. Ам бо хүнде театрда ажылдап чоруурум – аас-кежиим деп санаар мен.
– Силерниң чугааңардан урууңар-биле араңарда чоок эжишкилер, аңаа кызыгаар чок ынакшылыңар, бүзүрелиңер эскертингир болду. Ол база театр талазы-биле өөренип турар. Өг-бүлеңерде театр уран чүүлү кол черни ээлеп турар-дыр аа?
– Ийе, мээң бодумнуң өг-бүлемде шак-ла ындыг. Бүгү бижип турар чогаалдарымны, бир дугаарында, уруум-биле сайгарып көөр мен. Ооң бодалы меңээ чугула. А ада-ием бөдүүн улус чүве. Авам Бии-Хемден, ачам Барыын-Хемчик чурттуг. Үш ажы-төлүнүң улуу угбам орус дыл болгаш чогаал башкызы, мен база дуңмам Театр академиязын дооскан бис. Дуңмам бодунуң хууда херээн ажыдып, сайгарлыкчы болуп ажылдап чоруур. Уруум ам-даа студент.
– Шииде амыдыралдың үнелелдериниң дугайында чугаалап турар-дыр силер. Бодуңар кижилерде чүнү үнелээр силер?
– Кээргээчел, чымчак, уян сеткилдиин. Кижизиг аажы-чаңын.
– Номчукчуларга болгаш көрүкчүлерге чүнү күзеп чугаалаксаар-дыр силер?
– Кол-ла чүве – чуртталганы үнелээр болза эки.
/ К. МОНГУШ.
Чуруктарны интернеттен алган.
"Шын" №30 2023 чылдың апрель 26