Сентябрь 26-да Кызылдың “Найырал” кинотеатрынга “Чуртталганың дамдызы” киноальманахтың баштайгы көрүлдези болган. Аңаа көрүкчүлер зал сыңмас кылдыр чыылган.
“Чуртталганың дамдызы” киноальманахче Россияның кинематографистер эвилелиниң Тывада төлээзи Мерген Иргиттиң удуртулгазы-биле тургусканы кыска хемчээлдиг дөрт уран-чечен фильм кирип турар. Ону “Тос” кинокомпанияның дөрт режиссёру, “Тывафильм” лабораторияның дыңнакчылары – Омар Монгуш, Аяс Шини-Байыр, Алена Ондар, Дияна Нассык-оол, операторлар – Аяс Шини-Байыр, Буян-Маадыр Кызыл, Хемчик Доржу тыва дылга тырттыргаш, көрүкчүге бараалгаткан.
Киноальманахче кирген кыска хемчээлдиг фильмнерниң сюжедин 6–9 класстарның төрээн чогаал номундан Александр Даржайның “10 рубль”, Байкара Хөвеңмейниң “Чүү болганыл?” деп чечен чугааларындан алган. Ол ышкаш үстүнде бижээн лабораторияның дыңнакчызы Дияна Нассык-оолдуң бижээни “Дүннүң азыг диштери”, “Чуртталганың дамдызы” сценарийлери ёзугаар тырттырган.
Кыска хемчээлдиг фильм бүрүзү сюжединиң аайы-биле бот-боттарынга дөмейлешпес. Ындыг-даа болза кижилер аразында хамаарылгалар, амыдыралче көрүш, чөптүг чорук болгаш ылаңгыя назы четпээн уругларның мɵзү-шынар талазы-биле (эки-бакты ылгап билир, туруштуг, дидим болурунга, шын шиитпирни шилип ап чоруурунга) кижизидилге айтырыгларынче угланган утка-шынарны көргүскени-биле үнелиг болуп турар.
Киноальманахта кирген “Чүү болганыл?” деп уран-чечен фильмниң режиссеру Аяс Шини-Байыр кино тырттырар ажылды чаа эгелеп турар болганындан эгезинде бергедээшкиннерге таварышканын чугаалады:
– Кандыг-даа кино тырттырарынга бир дугаарында материалдыг деткимче дыка херек дээрзин шупту билир. Бистиң кино тырттырар бөлүүвүске ол талазы-биле бергедээшкиннер таваржып турду. Ылаңгыя кинода рольдарда ойнап турар артистеривиске дораан төлептер гонорар турбаан. Кинонуң көрүлдезинден кирген акшалар-биле санажыр деп дугуржуп, удур-дедир эп-чөп чугаалажып алгаш, тырттырган бис. Киржикчилерге шуптузунга четтиргенивисти илередир-дир бис. Ол ышкаш арга-дуржулгавыс эвээш болганындан чамдык билбейн баар чүүлдеривис база тургулаан. Баштайгы ажылывыс болганда, частырыглар черле туруп кээр. Оларны өршээл-биле хүлээп көөрүн көрүкчүлерден дилээр-дир бис.
Биске тыва дылга уран-чечен фильмнерни үндүреринге эң-не кол идиг болуп турар чүүл – амгы үениң аныяктарының тыва дылынга хамаарылгазы, ону хүндүлеп билбези. Шынап-ла, төрээн дылывыска чугаалаар аныяк-өскен эвээжеп турар. Дылывыстың чидип бар чыдары дээш дүвүреп турар бис. Ол дээш сагыш човап, аныяк-өскен төрээн дылынга чугаалап чорзун дээш, ону сайзырадыры-биле боттарывыстың талавыстан бичии-даа болза үлүг-хуувусту киирери-биле тыва киноларны тырттырып эгелээн бис. Өгбелеривистиң биске арттырып берген байлак өнчүзү – төрээн дылывысты дараазында салгалдарга шак ынчаар дамчыдып бээр ужурлуг бис. Кол-ла сорулгавыс бо – деп, эгелеп чоруур кинорежиссёр чугаалады.
“Дүннүң азыг диштери”, “Чуртталганың дамдызы” фильмнерниң сценарийин бижээн Дияна Нассык-оолдуң кинематография талазы-биле сонуургалы “Тывафильм” лаборатория ажылын эгелей бээрге, оттуп келген. Ол лабораторияга башкылап турган Мерген Иргиттиң берген билиглерин шиңгээдип алгаш, сценарийлерни бижип эгелээнин чугаалады:
– Ооң мурнунда орус дылга чогаал бижиирин шенеп чораан мен. 2020 чылдан тура “Тывафильм” лабораторияже барып эгелээш, бижээн чүүлдү кино кылдыр көргүзүптер арга бар деп чүвени билгеш, сценарийлер бижиирин шенеп эгелээн мен. Бо ийи кыска фильмнерниң сценарийлерин бир чыл дургузунда бижидим. Эгезинде орус дылга бижээш, бодум-на тыва дылче очулдурдум. Берге болду.
Баштайгы көрүлде биске улуг болуушкун-дур. Көрүкчүлер-биле кино тырттырар бөлүк ужуражылганы кылдывыс. Солун айтырыгларны көрүкчүлер салып турду. Чамдык улус бо киноальманахты республиканың бүгү школаларынга көргүзер болза эки деп саналды киирип турар чорду – деп, ол чугаалады.
Ол хүн “Найырал” кинотеатрынга тыва кино көөр дээш келген көрүкчүлер аразында өске омак-сөөктүг улус элээн бар болган. Оларның бирээзи ТР-ниң ДХ депутады Роман Тамоев. Ол бодунуң кады ажылдап турар командазы-биле келгеш, кино тыва дылда-даа болза, орус дылда бижиттинген титрлерден шупту утказын билип алган. Ол бодунуң ВКонтактеде хууда арнынга көрген фильмнериниң дугайында медээни дораан берген: “Фильмде сюжеттер амыдыралда бөдүүн болгаш чугула чүүлдер дугайында кижини бодандырыптар-дыр. Тывада салым-чаяанныг, кинематографияга сонуургалдыг режиссерлар, актерлар хөй болганда, ону ам-даа сайзырадыры-биле деткиири чугула. Бо фильмнерни школаларга көргүзер болза, артык эвес деп бодаар мен. Көрүлде үезинде эскерип олурарымга, чамдык улус ыглажып-даа олурдулар”.
Кызылдың чурттакчызы Алдынай (23 харлыг көрүкчү): “Дыка сонуургадым. Көрүкчүлер зал сыңмас болду. Бо фильмнерни тыва дылда тырттырганы дыка эки деп бодаар мен. Чүге дээрге амгы аныяктар төрээн дылынга чугаалашпас апарган. Төрээн дылын билбес кижи дээрге чонунга-даа, чуртунга-даа ынак эвес кижи деп билир мен. Ынчангаш тыва кинолар дыл сайзырадырынга улуг рольдуг болуру чугаажок. Ол ышкаш фильмде көргүзүп турар нарын айтырыглар өзүп олурар салгалдың кижизидилге айтырыынга улуг салдарлыг болур. Бодум ыглап-даа, каттырып-даа олурдум. Кинода ышкаш шак ындыг болуушкуннар амгы үеде, бо чанывыста, болуп турар-дыр ийин. Чаа эгелеп турар кино бөлүүнүң шаа ол ирги бе, чугаа-домаанда чамдык частырыгларны эскерип олурдум. Улуг ажылды кылган кино тырттырар бөлүкке ам-даа бурунгаар чедиишкиннерни күзедим!”
“Чуртталганың дамдызы” уран-чечен киноальманахты тырттырарынга 50 ажыг кижи киржилгелиг болган, оларның иштинден 30 хирези актерлар. Тыва дылда үнген киноальманахты республиканың бүгү кинотеатрларынга көргүзер. Ол ышкаш “Тос” кинокомпанияның режиссёрлары удавас “Терге”, “Хүреген” деп уран-чечен фильмнерни улуг экранче үндүреринге белеткенип турар.
Сорунза МОНГУШ.
Чуруктарныу интернет четкизинден алган.
“Шын” №76 2024 чылдың октябрь 5