Психолог деп мергежилдиң бо хүнде эң-не чугула херек апарганында чылдагааннар хөй. Сөөлгү үеде кижилерниң мөзү-бүдүжүнүң шынары кудулап, сагыш-сеткил байлаа хоозурап чорууру чажыт эвес. Ылаңгыя социал четкилер таварыштыр актыг черге бир-ле кижини нүгүлдеп, сүлчээ кылып, ажыл-агыйындан кызып-кыяр, кылбаан чүвезин кылдым деп чарлангаш, хоозун черге мактадып алдар-ат сүрген, чон мегелеп чоруур улустан аңгыда, чораан боду кылыктан бүткен, шугул, каржы кижилер база эскертингир болу берген. Шак ындыг байдалдарга бүргеткен ниитилелге “кадык эвес” мөзү-бүдүштүг салгал кижизиттинер. Ындыг салгал нацияның бурунгаар сайзыралынга шаптараазын тургузар эң-не улуг айыыл дээрзин психологтар демдеглеп турар. Шынчы, ак сеткилдиг кижизиг аажы-чаң, улугларга хүндүткелдиг, уругларга үлегерлиг мөзү-бүдүш дугайында чүгле тоолдарда кирген маадырлар дугайында номчуур үе чоокшулап олурар бе? Кайыын ындыг болду.
Бо удаада дуржулгазы байлак психолог Ирина Ондар-биле ужурашкаш, аравыста болган чугааны номчукчулар-биле үлештим:
– Мен ада-иемниң оглу, кызының улуу мен. Кажан, 1980 чылдың август 3-те, Москвага Олимпиада дооступ турда, ооң сүлдези – адыгжыгашты дээрже үндүр салып турда, Кызылга төрүттүнген мен. Ол үени ада-ием Татьяна, Юрий Ондарлар дыка чараш, солун болуушкун кылдыр чугаалаар улус. Авамның баштайгы дооскан эртеми филолог (Кызылдың башкы институдун дооскан), ийи дугаар дээди эртемни ол Москвага чедип алган, амгы үеде психология эртемнериниң кандидады. Ачам шүүгү органынга шииткекчилеп ажылдааш, хүндүлүг дыштанылгаже үнген. Амгы үеде халажылгада подполковник. 1994 чылда Москвага авам аспирантураже кирип алгаш, бисти база ынаар алгаш барган. Аңаа беш чыл чурттаан бис. Школаны база аңаа дооскаш, ачам ышкаш эрге-хоойлу талазы-биле эртемниг болуксааш, юриспруденция талазынче өөренип кирер деп турумда, авам келир үеде психолог деп мергежил дыка херек болур деп шынзыдып тургаш, эде сургап каапкан. Оон Москваның күрүнениң социал университединиң психология салбырынче өөренип кирген мен.
Психолог мергежил бодумну өскертипкен
Баштайгы ийи чылында “Мында чогум чүнү канчап турар кижи боор мен?” деп айтырыг бо-ла бажымга кирер турган. Үш дугаар курска мергежилди ханы өөрени бергенивисте, ынчан сонуургалым оттуп келген. Бир дугаарында, бодумнуң иштики делегейим өскерлип эгелээн. Школачы үемде шиитпир чок, дидим эвес турган бодум көңгүс аңгы кижи апарганым билдим. Дөрт дугаар курска практикамны ТР-ниң ИХЯ-га эрттиргеш, дыка сонуургаан мен. Ынчангы кадрлар килдизиниң даргазының сүмези-биле доозупкаш, Тывага келгеш, аңаа психолог кылдыр ажылчы базымым оон эгелээн.
ИХЯ-ның хууда составы-биле болгаш Чечен Республикага дайынчы хөделиишкиннер чоруур мурнунда дүрген хөделир отрядтың дайынчыларынга демниг болурунга хамаарышкан тренингилерни, ол сургакчылаашкындан кээрге, тайбың амыдыралга чаңчыктырар профилактиктиг ажылды, стресске удур канчаар бодун алдынары дээш өске-даа психологтуг дуза чедирилгезиниң ажылын 13 чыл дургузунда кылдым.
Истекчи болуксаан күзел
Ол үе дургузунда истекчи болуксаан күзелим катап база күштелип кээрге, ийи дугаар дээди эртемим – юрист мергежилди ТывКУ-га 2013 чылда чедип алгаш, ТР-ниң ИХЯ-зының Истелге комитединге дораан четкен мен. Ынчан иштики херектер органнарынга 11 чыл ажылдап четтигипкен үемде, майор эрге чеде берген турдум. Истелге комитединиң даргазы: “Бо хире эргелиг кижи чаа ажылдап турар 20 харлыг лейтенантылар-биле деңге эгелээриңге, болур бе?” — деп, айтырган.
2016 чылда Россияның чүгле 8 регионунуң Истелге комитеттеринге психолог мергежилди немепкен турду. Бистиң регионнуң чурттакчы чонунуң саны эвээш хиреде, бичии уругларга хамаарыштыр күштээшкин талазы-биле кем-херек үүлгедиишкиннериниң хөй болуп турарын ынчангы ИХЯ-ның сайыды көргеш, психолог деп мергежилдиң чугулазын билгеш, немеп каан. Ынчалдыр Истелге комитединге ажылдааным, профессионал өзүлдеже база бир солун-даа, берге-даа үе-чада болган. Бодумда бар үнелелдерге хамаарыштыр элээн эде көрүүшкүннү кылдым. Ниити ажыл стажым 20 чыл чедерге, пенсияже үнгеним бо.
Истелге комитединге колдуунда когараан болгаш кем-херек үүлгедиишкининге боттары онаашкан назы четпээннерге психологтуг дузаны чедирер ажылды кылып тургаш, дыка берге байдалдарга таваржып турдум. Баштайгы чылында Тывада бичии чаштарга хамаарыштыр болуп турар кем-херек үүлгедиишкиннериниң дерзиизин көргеш, улуг кижилерниң араатанзыг байдалын хүлээп шыдавайн турдум. Ылаңгыя күштээшкиннерни. Ол дерзии чоруктан когарааннарның эң-не бичиизи 3,5 харлыг чаш уруг...
Кеземче чокта, каржы чорук тыптыр
Черле ынчаш, чүгле улуг улустуң хайындан уруглар когарап турар дээрзин истелге комитединге ажылдаан үемде эскерген мен. Ол ышкаш ада-иезиниң ыйыдыышкыны-биле ийик бе азы үүлгедикчиниң кыжаныындан кортканындан ийик бе, күштээшкин болганын чажырыптар таварылгалар хөй болуп турган. Чамдыкта ындыг уруглар боттары кем-херек үүлгедиишкиннеринге онаажы-даа берген болур. Ол ышкажыл, кеземче чогундан каржы чорук тыптып, харын-даа улам өөскүп, улажы бээр. Ооң салдарындан уругнуң психологтуг байдалы кемдээр болгаш чоок кижилеринге безин бүзүрели чидип, ниитилелге туружу кошкап, арага-дарыже сундугуп, амыдыралче, чараш чүүлдерже чүткүл чок болу бээр. Оон кедерезе, боттары база шак ындыг үүлгедиглерни кыла бээри коргунчуг.
Чаңгыс чижекти киирип көрейн. Бир малчын аалдың ээлери кадарчы кылдыр өске кижини хөлезилеп алган. Оозу эки дузалакчы болуп, ийи чыл ажылдаан. Ол үе дургузунда аалдың ээлериниң бичии оглунга хамаарыштыр коргунчуг чүдек үүлгедигни кылып келген болган. Кажан оозу билдинип кээрге, кылган үүлгедиинден ойталап, хөрлеп эгелээн. Ынчан психологтуң киржилгези херек болу бээрге, мени киириштирген.
Бир-ле дугаарында, 38 харлыг эр кижиниң чаңгыс-даа херээжен кижи-биле холбажып көрбээнинге, өг-бүле чогунга ылдыртынып, сести бердим. Ол бүгү чуртталгазында аалдар аразынга дузалакчылап-ла чораан болган. Чугаа ханылаан тудум, айтырыгларны дорт сала бээримге, бажын халайтыпкаш, ишкирнип ыглай берен... Билдинип келзе, 7–8 харлыындан тура ындыг дорамчылалды боду көрүп өскен болган. Бот-ие авазы арагага алыскаш, оглун херекке албас турганындан эзириктер аразынга бактың-багын көрүп өскенин ол чугаалап үнүп келген. Салым-чолунуң ындыг болганынга хомудал, бодун дорамчылаан улустуң кеземче албайн хостуг чоруурунга удурланган сеткилин ол ынчаар негеп ап чорааны билдинген.
Мында араганың чамы дыка улуг. Ылаңгыя чартык өскүс өг-бүлелерде өзүп олурар ажы-төлдүг авалар арагаже сундуга бээрге-ле, айыыл-халаптың эгези ол деп дүвүрелди оттуруп, кичээнгейни күштелдирери чугула. Ылаңгыя чоок улузу ындыг төрелдерин дораан холга тудар болза эки.
Психологка база дуза херек
Хүлээп алыры берге байдалдардан үнеринге чылда ийи катап Москвага Криминалистиканың кол эргелелиниң психологтарга эрттирип турган стажировкалары дыка дузалаар турду. Ол ышкаш өөм ээзи Артыш Оюн улуг деткимчени көргүзүп турган. “Ажылдың аар чүъгүн бажыңче сөөртпес. Кезээде эки бодалдар бодаар болза эки” – деп, ол чугаалаар кижи. Кайывыс-даа ол дүрүмге чагыртып чурттап келдивис. Уругларым ачазы боду дүрген хөделир отрядтың дайынчызы, үш удаа Чечен Республикага болган дайынчы хөдээлиишкиннерге киришкен, ИХЯ-ның хоочуну, кадыының аайы-биле мени мурнай хүндүлүг дыштанылгаже үнген. Ийи ажы-төлдүг бис. Оглувус 8-ки классчы. Уруум 17 харлыг, школа соонда бодунуң күзелиниң аайы-биле экономика-биле холбашкан мергежил чедип алыры-биле өөренип чорупкан. Ооң мергежил шилип алырынга киржиксеп, психолог азы истекчи болурун каксы чугаалап турганывыс түңнел чок болган. Бистиң ажылывыстың кайы хире чай чогун көрүп өскен, ылаңгыя байырлалдарда чаңгыс-даа уругларывыс-биле кады турбаанывысты сагындырыптарга-ла, удурланыр харык чок болдувус.
Хостуг үемни чүгле өг-бүлемге
Пенсияже эрткен чылын, 2023 чылда үнгеш, бир дугаарында, июнь 1 — Уруглар камгалалының хүнүнден эгелээш, бүгү хостуг үемни чүгле өг-бүлем, уругларым-биле кады эрттирер, чуртталганың чулуун ап чурттаар деп шиитпирлээн мен. Ындыг-даа болза эрткен чылдарда чедип алган дуржулгам, билиимни ам-даа чонга ажыктыг кылдыр ажыглап болурун кады ажылдап турган коллегаларым сүмелээрге, “Медерел” деп төптү ажытканымдан бээр каш-ла ай эрткен.
Ында назы четпээннерге болгаш ада-иелерге психологтуг дуза кадарының болгаш уругларның бот-медерелиниң өзүлдезинге чугула херек ажыктыг аргалар дугайында курстарны чорудуп эгеледим. Бо күстен тура ТывКУ-да хөй эвес психология кичээлдерин база эрттирип турар мен. Ол ышкаш социал четкиде “Күш-биле болган” деп бөлүкче психологтуң сүмелерин бижиирин база улус дилеп турар. Удавас ынаар база херек дузаны кадары-биле практикамга үндезилээн удаа-дараа медээлерни бижииринге белеткенип тур мен. Ону берге байдалга таварышкан авалар, назы четпээннер боттары дилеп турар. Боттандырыксап турар бодалдар-ла хөй. Ам база ынаар эвээш эвес үе негеттинери билдингир. Ындыг-даа болза бодумнуң өг-бүлем, ажы-төлүмче чарыыр үем оон хөй болур дээрзин ыяк билир мен. Ол ышкаш бодумну база утпас мен.
Бодунга ынак болуру чугула
Кижи бүрүзү бодунуң кылып билир чүүлдерин улам-на сайзырадыр болза, оон хөй чедиишкинниг болуп, езулуг өөрүшкүнү ап болур. Мен танцылаарынга ынак мен. Өөм ээзи-биле кады танго, латино-американ танцыларны өөренип алыр күзелдиг бис. Модель болурунга өөренип алыры-биле бир билдингир школаже барып турдум. Ол база дыка ажыктыг болду. Аныяк тургаш, кылып шыдаваан чүүлдерни хар-назынынга чагыртпайн кылып эгелээри кажан-даа орай болбас.
Бодунга ынак улус 40, 50, 60-даа харлыында ол-ла хевээр хүлүмзүрүг долган арын-шырайлыг, чараш дурт-сынныг болурун чедип алыр. Сөөлгү үеде үениң маңы дыка дүрген болганы-биле хөй чүүлдерже бо-ла четтикпейн баар болгай бис. Ынчангаш эң-не кол чүүл — чуртталганың эки талаларын эскерип, аңаа өөрүп чоруур болза-ла, аас-кежик чайгаар келир.
“ЧОК!” деп харыылап өөренир
Меңээ кээп турар ада-иелерниң барык шуптузунуң айтырыы дөмей – уруг-дарыы чугаа дыңнавас, бажың ажылы кылбас, өөредилгеже сонуургал чок, социал четкилерде ажык чок чүүлдерже дүн-хүн чок дүлдүне бергенин чугаалаар-дыр. Назы четпээннерниң угаан-медерелин үреп турар чүүл делегей четкизи дээрзин шагда-ла шупту билир бис. Ынчангаш аңаа удур ажыл чорудары дыка улуг хемчээлдиг нарын айтырыг.
Уруг-дарыгны чүгле чемелээринден аңгыда, оларның сонуургалын шын талаже углап, бүгү кылып турар чүүлдеринге шын тайылбырны берип шыдаар кылдыр кижизидер болза эки. Ол ышкаш социал четкилерде багай салдарлыг чүүлдерге алыспазы-биле стресске удур туттунуп билир, “чок” деп харыы бээринден кортпас кылдыр өөредири чугула.
Улуг улус аразында безин, төлеп чоктар хөй. Кижилерге адааргаар, хоп-нүгүл кылып, мегелеп чоруур улуска удур чаңгыс харыы – оларның деңнелинден бедик болуп, бак сеткил күзевейн, аас-кежик долган чуртталганы чурттаар. Делегейде чеже кижи бар-дыр, ол хире аңгы-аңгы үзел-бодалдар барын утпас болза эки.
Карина МОНГУШ.
Чуруктарны И. Ондарның хууда архивинден алган.
“Шын” №83 2024 чылдың октябрь 30