“Тывада алкоголизм: чылдагааннары, уржуктары болгаш шиитпирлээр аргалары” деп “төгерик стол” октябрь 25-тиң хүнүнде Тыва Республиканың Чазааның чанында Тываның гуманитарлыг болгаш тускай социал-экономиктиг шинчилелдер институдунга болуп эрткен. “Төгерик столга” институттуң эртем ажылдакчылары, иштики херектер органнарының, республиканың наркология диспансериниң, өөредилге черлериниң, шажын-чүдүлге болгаш өске-даа хөй-ниити организацияларының төлээлери олурушкан.
Республиканың Иштики херектер яамызының хөй-ниитиниң корум-чурумун камгалаар талазы-биле полицияның килдис начальнигиниң оралакчызы Роман Анжигановтуң дыңнатканы-биле алырга, эзирик кижилер үүлгеткен кем-херектер 2023 чылда, эрткен 2022 чылдың бо-ла үезинге деңнээрге, 14 хууга эвээжээн. 2022 чылда 1507 кем-херекти эзирик кижилер үүлгеткен болза, 2023 чылда – 1284.
Арага чажырып садып турар "сайгарлыкчыларның" саны көвүдээнин оларны торгаанының дугайында документилер бадыткап турар. 2022 чылда – 900 торгаал, 2023 чылдың эрткен үезинде – 1200.
Арагалаар чоруктан аараан кижилерниң үр үеде реабилитациязын эрттирер тускай хоргадал черлериниң республикада эвээжиниң айтырыы база “төгерик столга” көдүрүлген. Арагачы кижилерниң реабилитациязын үр хуусаада эрттирер “Поддержка” төп бо чидиг айтырыгларны шиитпирлээринге күш четпейн турарын ИХЯ-ның төлээзи демдеглеп, бир эвес ындыг реабилитация черлериниң санын көвүдетпес болза, алкоголизм-биле демисел “согаашка суг соктааны-биле” дөмей түңнелдиг болур деп чугаалаан.
Кызылда эзириктер сергедир чер ылап-ла “согаашка суг соктааны” дег ажылдыг деп болур. Ынаар эзирик киргеш, сергээн кижилерни 3 шактан үр үеде тудар эрге шагдаа ажылдакчыларында чок. Сергээн арагачыларны салып үндүрүптерге, “бажының аарыын эмнеп” арагалааш, эзириктер сергедир черже база катап кирип кээр, шак-ла ынчаар олар дээскинип чоруп турар. Ындыг чүүл эзирик кижини сергедир черге тударының дугайында РФ-тиң хоойлу-дүрүмнеринде ынчаар быжыглап каанындан үнүп келген. Ол негелделерни шагдаалар-даа, медицина ажылдакчылары-даа сагыыр ужурлуг.
Арагалаар чоруктан кижилерни эмнээр, элээр чорукка оларны күш-ажыл, спорт, уран чүүл дээш өске-даа аргалар-биле чаңчыктырарының талазы-биле шажын-чүдүлге дээш өске-даа хөй-ниити организацияларының эки турачы ажыл-чорудулгазы бо берге айтырыгны шиитпирлээринге күш четпейн турар, оларның материалдыг баазазын быжыглаарынга күрүнениң шыырак деткимчези херек дээрзин православ шажынның Кызыл хоорайда епархиязының төлээзи Дмитрий лама чугаалаан. Ооң бодалын арагалаар чоруктан кижилерни эмнээринге волонтержу ажылды чорудуп келген хөй-ниити организацияларының төлээлери деткээн.
Эзиртир суксуннардан, менээредир наркотиктиг бүдүмелдерден аараан кижилерниң саны көвүдээнин республиканың наркология диспансериниң кол эмчизиниң организас-методиктиг ажыл талазы-биле оралакчызы Ульяна Биче-оол “төгерик столдуң” киржикчилеринге дыңнаткан. Олар колдуунда 20–30 назы-харлыг хамаатылар. Ындыг аныяктар ада-иези, төрелдери арагалаар өг-бүлелерниң ажы-төлү, чүге дээрге сөөлгү үеде кудалар, төрээн хүннер эрттиреринден школа доосканының аттестадын “чуурунга” чедир янзы-бүрү байырлалдар көвүдээн. Ол байырлалдар аныяк оолдар, уругларның арага-дарыгга хандыкшыырының эгези болу берген, ада-иези азы төрелдери оларга арага кудуп берген, кады ишкен таварылгалар бары наркодиспансерге киргеннерниң төөгүзүнден илдең.
Хөй ажы-төлдүг өг-бүлелерге күрүнениң талазындан социал дузаламчы ада-ие кижилерге азырадыкчы хөөннү, ооң уламы-биле арага-дарыже сундугар чүүлдү тывылдырып турарын республиканың наркодиспансериниң психологтарының хайгааралдары көргүскен. Чижээлээрге, 4 уруг-дарыгның пособие акшазы бир айда 70 муң рубль хире. Бир эвес ие кижи кайы бир организацияга ажылдай бээр болза, ооң бир айда шалыңы 30 муң рубль хире, а ол дээрге пособие акшазындан барык ийи катап эвээш. Мындыг чылдагаан-биле база ада-иелерниң чамдыызы ажылдавайн, чайгаар-ла чалгаа мөзү-шынарлыг апарып, арагаже сундуккан таварылгалар эвээш эвес.
“Тывада алкоголизм: чылдагааннары, уржуктары болгаш шиитпирлээр аргалары” деп “төгерик столга” арагалаар чорук-биле демиселдиң аңгы-аңгы аргаларын сайгарып чугаалажып, санал-оналдарны солушкан. Алкоголизм-биле демиселге күрүне органнары, хөй-ниити организациялары моон соңгаар-даа улам демниг ажылдаарын, аңаа чурттакчы чонну улам калбаа-биле хаара тударын чугаалашкан.
Ш. ЛОПСАН.
Буян ООРЖАКТЫҢ тырттырган чуруу.
“Шын” №82 2023 чылдың октябрь 28